ادامه عنوان اهل بیت علیهم السلام
فصل چهارم : دانش اهل بیت علیهم السلام
4 / 1 ویژگی های علمی اهل بیت علیهم السلام
4 / 1 - 1 گنجوران دانش خداوند
فصل چهارم : دانش اهل بیت علیهم السّلام4 / 1ویژگی های علمی اهل بیت علیهم السّلام4 / 1 1گنجوران دانش خداوندپیامبر خدا صلی الله علیه و آله به نقل از خداوند عز و جل، در توصیف ویژگی های اهل بیت علیهم السلام :و آنها پس از تو، گنجُوران علم من اند .
امام باقر علیه السلام :به خدا سوگند ، ما گنجوران خدا در آسمان و زمین هستیم ، نه بر زر و سیم ، که گنجوران علم اوییم .
امام باقر علیه السلام :ما ، گنجوران علم خدا و بازگو کنندگان وحی خداییم .
.
ص: 8
عنه علیه السلام :إنَّ للّهِِ تَعالی عِلما خاصّا وعِلما عامّا ، فَأَمَّا العِلمُ الخاصُّ فَالعِلمُ الَّذی لَم یُطلِع عَلَیهِ مَلائِکَتَهُ المُقَرَّبینَ وأنبِیاءَهُ المُرسَلینَ ، وأمّا عِلمُهُ العامُّ فَإِنَّهُ عِلمُهُ الّذی أطلَعَ عَلَیهِ مَلائِکَتَهُ المُقَرَّبینَ وأنبِیاءَهُ المُرسَلینَ ، وقَد وَقَعَ إلَینا مِن رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله . (1)
الإمام الصادق علیه السلام :نَحنُ وَرِثنَا النَّبِیّینَ ، وعِندَنا عَصا موسی ، وإنّا لَخُزّانُ اللّهِ فِی الأَرضِ ، لا بِخُزّانِ ذَهَبٍ ولا فِضَّهٍ . (2)
عنه علیه السلام :نَحنُ شَجَرَهُ العِلمِ ، ونَحنُ أهلُ بَیتِ النَّبِیِّ ، وفی دارِنا مَهبَطُ جَبرَئیلَ ، ونَحنُ خُزّانُ عِلمِ اللّهِ ، ونَحنُ مَعادِنُ وَحیِ اللّهِ . مَن تَبِعَنا نَجا ، ومَن تَخَلَّفَ عَنّا هَلَکَ ، حَقّا عَلَی اللّهِ عز و جل . (3)
4 / 1 2عَیبَهُ عِلمِ اللّهِ عز و جلالإمام زین العابدین علیه السلام :نَحنُ أبوابُ اللّهِ ، ونَحنُ الصِّراطُ المُستَقیمُ ، ونَحنُ عَیبَهُ عِلمِهِ ، ونَحنُ تَراجِمَهُ وَحیِهِ ، ونَحنُ أرکانُ تَوحیدِهِ ، ونَحنُ مَوضِعُ سِرِّهِ . (4)
.
1- .التوحید : ص 138 ح 14 عن ابن سنان عن الإمام الصادق علیه السلام ، بصائر الدرجات : ص 111 ح 12 عن حنّان الکندی عن أبیه و ص 109 ح 1 عن حنّان بن سدیر کلاهما عن الإمام الصادق علیه السلام نحوه ، بحار الأنوار : ج 4 ص 85 ح 19 .
2- .تفسیر فرات : ص 107 ح 101 عن إبراهیم ، تفسیر العیّاشی : ج 2 ص 28 عن أبی حمزه الثمالی وفیه صدره إلی «موسی» نحوه وراجع : شرح الأخبار : ج 3 ص 402 ح 1287 ، بحار الأنوار : ج 23 ص 299 ح 50 .
3- .الأمالی للصدوق : ص 383 ح 490 ، بشاره المصطفی : ص 54 کلاهما عن أبی بصیر ، روضه الواعظین : ص 299 ، بحار الأنوار : ج 26 ص 240 ح 1 ، وراجع : إعلام الوری : ج 1 ص 508 .
4- .معانی الأخبار : ص 35 ح 5 عن أبی حمزه الثمالی ، بحار الأنوار : ج 24 ص 12 ح 5 .
ص: 9
4 / 1 - 2 ظرفِ دانش خداوند
امام باقر علیه السلام :خداوند متعال ، علم خاصّی دارد وعلم عامّی . علم خاصّ او، همان علمی است که [حتّی] فرشتگان مقرّب و پیامبرانِ فرستاده او ، بر آن، آگاهی ندارند و علم عامّ او، همان علمی است که فرشتگان مقرّب و پیامبران فرستاده او، بر آن ، آگاهی دارند و از پیامبر خدا به ما رسیده است .
امام صادق علیه السلام :ما از پیامبران ارث می بریم . عصای موسی، نزد ماست و ما گنجوران خدا در زمین هستیم ، نه گنجوران زر و سیم .
امام صادق علیه السلام :ما شجره علم و اهل بیت پیامبر هستیم . جایگاه فرود جبرئیل، در خانه ماست و ما گنجوران علم خدا و معادن وحی خدا هستیم . هر که از ما پیروی کند، رهایی می یابد و هر که از ما باز ماند ، نابود می گردد و حقّ خداست که چنین کند .
4 / 1 2ظرفِ دانش خداوندامام زین العابدین علیه السلام :ما ، درهای خداییم. ما راه راستیم . ما ظرف علم اوییم. ما بازگوکننده وحی اوییم . ما پایه های توحید اوییم. ما جایگاه راز اوییم .
.
ص: 10
الإمام الصادق علیه السلام :نَحنُ وُلاهُ أمرِ اللّهِ ، وخَزَنَهُ عِلمِ اللّهِ ، وعَیبَهُ وَحیِ اللّهِ . (1)
عنه علیه السلام :إنَّ اللّهَ تَبارَکَ وتَعالَی انتَجَبَنا لِنَفسِهِ ، فَجَعَلَنا صَفوَتَهُ مِن خَلقِهِ ، واُمَناءَهُ عَلی وَحیِهِ ، وخُزّانَهُ فی أرضِهِ ، ومَوضِعَ سِرِّهِ ، وعَیبَهَ عِلمِهِ . (2)
مقتضب الأثر عن وهب بن منبّه فی ذِکرِ ما اُوحِیَ إلی موسی علیه السلام :تَمَسَّک بِذِکرِهِم [مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَالأَوصِیاءِ مِن بَعدِهِ] فَإِنَّهُم خَزَنَهُ عِلمی، وعَیبَهُ حِکمَتی، ومَعدِنُ نوری. (3)
الاحتجاج عن فاطمه الصّغری لِأَهلِ الکوفَهِ بَعدَ وَقعَهِ کَربَلاءَ وما جَری عَلی أهلِ البَیتِ :أمّا بَعدُ ، یا أهلَ الکوفَهِ ، یا أهلَ المَکرِ وَالغَدرِ وَالخُیَلاءِ ، إنّا أهلُ بَیتٍ ابتَلانَا اللّهُ بِکُم ، وَابتَلاکُم بِنا ، فَجَعَلَ بَلاءَنا حَسَنا ، وجَعَلَ عِلمَهُ عِندَنا وفَهمَهُ لَدَینا ، فَنَحنُ عَیبَهُ عِلمِهِ ، ووِعاءُ فَهمِهِ وحِکمَتِهِ ، وحُجَّتُهُ فِی الأَرضِ فی بِلادِهِ لِعِبادِهِ ، أکرَمَنَا اللّهُ بِکَرامَتِهِ ، وفَضَّلَنا بِنَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله عَلی کَثیرٍ مِن خَلقِهِ تَفضیلاً . (4)
4 / 1 3وَرَثَهُ عِلمِ الأَنبِیاءِ علیهم السلامالإمام الباقر علیه السلام :قالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : إنَّ أوَّلَ وَصِیٍّ کانَ عَلی وَجهِ الأَرضِ هِبَهُ اللّهِ بنُ آدَمَ ، وما مِن نَبِیٍّ مَضی إلّا ولَهُ وَصِیٌّ ، وکانَ جَمیعُ الأَنبِیاءِ مِئَهُ ألفِ نَبِیٍّ وعِشرینَ ألفَ نَبِیٍّ ، مِنهُم خَمسَهٌ اُولُو العَزمِ : نوحٌ ، وإبراهیمُ ، وموسی ، وعیسی ، ومُحَمَّدٌ علیهم السلام . وإنَّ عَلِیَّ بنَ أبی طالِبٍ کانَ هِبهَ اللّهِ لُِمحَمَّدٍ ، ووَرِثَ عِلمَ الأَوصِیاءِ وعِلمَ مَن کانَ قَبلَهُ ، أما إنَّ مُحَمَّدا وَرِثَ عِلمَ مَن کانَ قَبلَهُ مِنَ الأَنبِیاءِ وَالمُرسَلینَ . (5)
.
1- .الکافی : ج 1 ص 192 ح 1 ، بصائر الدرجات : ص 61 ح 3 کلاهما عن عبد الرحمن بن کثیر ، المناقب لابن شهرآشوب : ج 4 ص 206 عن جابر عن الإمام الباقر علیه السلام نحوه ، بحار الأنوار : ج 26 ص 106 ح 9 .
2- .بصائر الدرجات : ص 62 ح 7 عن عبّاد بن سلیمان عن أبیه ، بحار الأنوار : ج 26 ص 247 ح 16 .
3- .مقتضب الأثر : ص 76 ح 24 ، بحار الأنوار : ج 51 ص 149 ح 24 .
4- .الاحتجاج : ج 2 ص 106 ح 169 عن زید بن موسی بن جعفر عن الإمام الکاظم عن آبائه علیهم السلام ، الملهوف : ص 195 عن زید عن الإمام الکاظم عن الإمام الصادق علیهماالسلام ، مثیر الأحزان : ص 87 نحوه ، بحار الأنوار : ج 45 ص 110 ح 1 .
5- .الکافی : ج 1 ص 224 ح 2 عن عبد الرحمن بن کثیر عن الإمام الباقر علیه السلام ، بصائر الدرجات : ص 121 ح 1 عن عبدالرحمن بن بکیر الهجریّ عن الإمام الباقر علیه السلام ، أعلام الدین : ص 464 عن عبد اللّه بن بکیر عن الإمام الباقر علیه السلام ، وفیهما «مئه ألف نبیّ وأربعه وعشرین» بدل «مئه ألف نبیّ وعشرین ألف نبیّ» ، بحار الأنوار : ج 11 ص 41 ح 43 .
ص: 11
4 / 1 - 3 وارثان دانش پیامبران
امام صادق علیه السلام :ما ، والیان امر الهی و گنجوران دانش خدا و ظرف وحی خداوندیم .
امام صادق علیه السلام :خداوند تبارک و تعالی ما را برای خود برگزید و سپس ما را برگزیده مردمان و معتمدان بر وحی و گنجوران زمین و جایگاه راز و ظرف علم خود قرار داد .
مقتضب الأثر به نقل از وهب بن منبّه، در یادکرد آنچه به موسی علیه السلام وحی شد :به ذکر ایشان (محمّد و اوصیای پس از او) متوسّل شو ؛ چرا که آنها گنجوران علم من و ظرف حکمت من و کان پرتو من اند .
الاحتجاج به نقل از فاطمه صغرا که پس از رویداد کربلا و آنچه بر اهل بیت گذشت ، به اهل کوفه چنین خطاب کرد :امّا پس از سپاس خداوند ، ای کوفیان! ای اهل نیرنگ و دغل و خودپسندی! ما خاندانی هستیم که خداوند ، ما را با شما و شما را با ما آزمود . پس آزمون ما را خوب قرار داد و علم خود را در میان ما گذاشت و فهمش را نزد ما نهاد . ما ظرف دانش و فهم و حکمت اوییم و حجّت اوییم در زمین در بلاد او برای بندگانش . خداوند، ما را به سبب کرامت خود، ارجمند داشته و به سبب پیامبرش ما را بر بسیاری از خلایقش برتری داده است .
4 / 1 3وارثان دانش پیامبرانامام باقر علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود : «نخستین جانشینی که بر زمین بود ، هِبَهُ اللّه پسرِ آدم علیه السلام بود و پیامبری رحلت نکرده است ، مگر آن که جانشینی داشته است . شمارِ همه پیامبران، صد و بیست هزار پیامبر بوده که پنج تن از ایشان : نوح ، ابراهیم ، موسی ، عیسی و محمّد علیهم السلام ، اولو العزم بوده اند . علی بن ابی طالب ، به منزله هبه اللّه برای محمّد است و دانش [همه] اوصیا و دانش کسانی را که پیش از او بوده اند ، به ارث برده است و محمّد ، دانش پیامبران و رسولان پیش از خود را به ارث برده است» .
.
ص: 12
الإمام علیّ علیه السلام :أیُّها النّاسُ ! عَلَیکُم بِالطّاعَهِ وَالمَعرِفَهِ بِمَن لا تُعذَرونَ بِجَهالَتِهِ ، فَإِنَّ العِلمَ الَّذی هَبَطَ بِهِ آدَمُ وجَمیعُ ما فُضِّلَت بِهِ (1) النَّبِیّونَ إلی خاتَمِ النَّبِیّینَ ، فی عِترَهِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله ، فَأَینَ یُتاهُ بِکُم بَل أینَ تَذهَبونَ ؟ ! (2)
الخصال عن ذریح بن محمّد المحاربی :سَمِعتُ أبا عَبدِ اللّهِ علیه السلام یَقولُ : نَحنُ وَرَثَهُ الأَنبِیاءِ . ثُمَّ قالَ : جَلَّلَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله عَلی عَلِیٍّ علیه السلام ثَوبا ، ثُمَّ عَلَّمَهُ ألفَ کَلِمَهٍ ، کُلُّ کَلِمَهٍ تَفتَحُ (3) ألفَ کَلِمَهٍ . (4)
الإمام الباقر علیه السلام :إنَّ العِلمَ الَّذی نَزَلَ مَعَ آدَمَ علیه السلام لَم یُرفَع وَالعِلمُ یُتَوارثُ ، وکانَ عَلِیٌّ علیه السلام عالِمُ هذِهِ الاُمَّهِ ، وإنَّهُ لَم یَهلِک مِنّا عالِمٌ قَطُّ إلّا خَلَفَهُ مِن أهلِهِ مَن عَلِمَ مِثلَ عِلمِهِ ، أو ما شاءَ اللّهُ . (5)
.
1- .فی بعض نسخ المصدر : «فَصّلَت» بدل «فُضّلَت» .
2- .الإرشاد : ج 1 ص 232 عن إسماعیل بن زیاد ، کشف الیقین : ص 89 ح 87 ، الغیبه للنعمانی : ص 44 نحوه ، تفسیر العیّاشی: ج 1 ص 102 ح 300 عن مسعده بن صدقه عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام ، تفسیر القمّی : ج 1 ص 367 عن ابن اُذینه عن الإمام الصادق علیه السلام نحوه ، بحار الأنوار : ج 2 ص 100 ح 59 .
3- .فی المصدر : «یفتح» والمثبَت من بحار الأنوار .
4- .الخصال : ص 651 ح 49 ، بصائر الدرجات : ص 309 ح 4 ، الاختصاص : ص 285 عن إسماعیل بن جابر ، شرح الأخبار : ج 2 ص 286 ح 599 ولیس فیهما صدره إلی «رسول اللّه صلی الله علیه و آله » نحوه ، بحار الأنوار : ج 40 ص 133 ح 16 ؛ کنز العمّال : ج 13 ص 165 ح 36500 ، وراجع : الاُصول الستّه عشر : ص 262 ح 361 .
5- .الکافی : ج 1 ص 222 ح 2 ، بصائر الدرجات : ص 115 ح 4 نحوه وکلاهما عن زراره و ص 116 ح 10 عن الفضیل ، علل الشرائع : ص 591 ح 40 عن محمّد بن مسلم ، کمال الدین : ص 223 ح 14 عن الفضیل بن یسار عن الإمام الصادق والإمام الباقر علیهماالسلام وکلاهما نحوه ، بحار الأنوار : ج 23 ص 39 ح 70 ، وراجع : المحاسن : ج 1 ص 366 ح 796 .
ص: 13
امام علی علیه السلام :ای مردم! به اطاعت و شناخت کسانی رو آورید که عذر «بی اطّلاعی از آنان» ، پذیرفته نیست . آگاه باشید علمی که آدم ، آن را فرود آورد و هر آنچه پیامبران تا خاتم الأنبیا، بدان فضیلت داده شده اند ، در خاندان محمّد صلی الله علیه و آله است . پس به کدام کژراهه می روید ؟ بلکه به کدام سو روانید؟
الخصال به نقل از ذریح بن محمّد محاربی :از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود : «ما وارثان پیامبرانیم . پیامبر صلی الله علیه و آله بر علی علیه السلام جامه ای پوشاند و سپس هزار کلمه به او آموخت که هر کلمه ، آغازگر هزار کلمه بود» .
امام باقر علیه السلام :علمی که با آدم علیه السلام فرود آمد ، دیگر بالا نرفت و علم، به ارث برده می شود و علی علیه السلام عالِم این امّت است و هرگز در میان ما عالِمی رحلت نکرده ، مگر آن که از خاندان خود، کسی را به جانشینی نهد که علمی همچون او یا آنچه خدا بخواهد را بداند .
.
ص: 14
عنه علیه السلام :أیُّهَا النّاسُ ! إنَّ أهلَ بَیتِ نَبِیِّکُم شَرَّفَهُمُ اللّهُ بِکَرامَتِهِ ، وأعَزَّهُم بِهُداهُ ، واختَصَّهُم لِدینِهِ ، وفَضَّلَهُم بِعِلمِهِ ، وَاستَحفَظَهُم وأودَعَهُم عِلمَهُ ... فَهُمُ الأَئِمَّهُ الدُّعاهُ ، وَالقادَهُ الهُداهُ ، وَالقُضاهُ الحُکّامُ ، وَالنُّجومُ الأَعلامُ ، وَالاُسوَهُ المُتَخَیَّرَهُ ، وَالعِتَرهُ المُطَهَّرَهُ ، وَالاُمَّهُ الوُسطی ، وَالصِّراطُ الأَعلَمُ ، وَالسَّبیلُ الأَقوَمُ ، زینَهُ النُّجَباءِ ، ووَرَثَهُ الأَنبِیاءِ . (1)
الکافی عن أبی بصیر :دَخَلتُ عَلی أبی جَعفَرٍ علیه السلام فَقُلتُ لَهُ : أنتُم وَرَثَهُ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ؟ قالَ : نَعَم ، قُلتُ : رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله وارِثُ الأَنبِیاءِ ، عَلِمَ کُلَّ ما عَلِموا ؟ قالَ لی : نَعَم . (2)
الإمام الصادق علیه السلام :إنَّ عَلِیّا علیه السلام کانَ عالِما وَالعِلمُ یُتَوارَثُ ، ولَن یهلِکَ عالِمٌ إلّا بَقِیَ مِن بَعدِهِ مَن یَعلَمُ عِلمَهُ أو ما شاءَ اللّهُ . (3)
عنه علیه السلام :إنَّ العِلمَ الَّذی نَزَلَ مَعَ آدَمَ علیه السلام لَم یُرفَع ، وما ماتَ عالِمٌ إلّا وقَد وَرَّثَ عِلمَهُ ، إنَّ الأَرضَ لا تَبقی بِغَیرِ عالِمٍ . (4)
.
1- .تفسیر فرات : ص 337 ح 460 عن الفضل بن یوسف القصبانیّ ، بشاره المصطفی : ص 161 ، الدرّ النظیم : ص 769 عن جابر وکلاهما نحوه ، بحار الأنوار : ج 26 ص 253 ح 27 .
2- .الکافی : ج 1 ص 470 ح 3 ، بصائر الدرجات : ص 269 ح 1 ، دلائل الإمامه : ص 226 ح 153 ، المناقب لابن شهرآشوب : ج 4 ص 184 ، الخرائج والجرائح : ج 2 ص 711 ح 8 کلّها نحوه ، بحار الأنوار : ج 46 ص 237 ح 13 .
3- .الکافی: ج 1 ص 221 ح 1 ، علل الشرائع : ص 591 ح 40 ، بصائرالدرجات : ص 118 ح 2 ، الإمامه والتبصره : ص 225 ح 75 کلّها عن محمّدبن مسلم ، کمال الدین : ص 223 ح 13 عن محمّدبن مسلم عن الإمام الباقر علیه السلام نحوه ، بحار الأنوار : ج 26 ص 169 ح 33 .
4- .الکافی : ج 1 ص 223 ح 8 ، کمال الدین : ص 224 ح 19 ، بصائر الدرجات : ص 116 ح 9 کلّها عن الحارث بن المغیره ، بحار الأنوار : ج 23 ص 40 ح 75 .
ص: 15
امام باقر علیه السلام :ای مردم! خداوند، خاندان پیامبر شما را به کرامتِ خود، ارجمندی بخشیده و به هدایت خود، عزیز داشته و به دین خود، اختصاص داده و به علم خود، فضیلت بخشیده و دانش خود را بدیشان سپرده و از آنها خواهان پاسداری آن شده است ... . آنان امامان دعوتگر و جلوداران هدایتگر و داوران حاکم و اخگران راه نما و الگوی نیکو و خاندان پاک و امّت میانه و مشخّص ترین نشانه و راست ترین راه و آرایش مردم نژاده و وارثان پیامبران اند .
الکافی به نقل از ابو بصیر :بر امام باقر علیه السلام وارد شدم . گفتم : شما ، وارثان پیامبرِ خدایید؟ فرمود : «آری» . گفتم : پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وارث پیامبران بود و هر چه آنها می دانستند ، می دانست؟ به من فرمود : «آری» .
امام صادق علیه السلام :علی علیه السلام عالِم بود و علم، ارث برده می شود و عالِم هرگز نمی میرد ، مگر این که پس از او کسی بماند که علم او یا آنچه را خدا بخواهد، بداند .
امام صادق علیه السلام :علمی که با آدم علیه السلام فرود آمد ، دیگر بالا نرفت (/ نابود نشد) و عالِمی در نگذشت ، مگر آن که علمش را به ارث نهاد . زمین ، بدون عالِم، باقی نمی ماند .
.
ص: 16
عنه علیه السلام :نَحنُ وَرَثَهُ الأَنبِیاءِ ، ووَرَثَهُ کِتابِ اللّهِ ، ونَحنُ صَفوَتُهُ . (1)
الکافی عن ضریس الکناسی :کُنتُ عِندَ أبی عَبدِ اللّهِ علیه السلام وعِندَهُ أبو بَصیرٍ ، فَقالَ أبو عَبدِ اللّهِ علیه السلام : إنَّ داوودَ وَرِثَ عِلمَ الأَنبِیاءِ ، وإنَّ سُلَیمانَ وَرِثَ داوودَ ، وإنَّ مُحَمَّدا صلی الله علیه و آله وَرِثَ سُلَیمانَ ، وإنّا وَرِثنا مُحَمَّدا صلی الله علیه و آله ، وإنَّ عِندَنا صُحُفَ إبراهیمَ وألواحَ موسی . فَقالَ أبو بَصیرٍ : إنَّ هذا لَهُوَ العِلمُ ، فَقالَ : یا أبا مُحَمَّدٍ ، لَیسَ هذا هُوَ العِلمَ ، إنّمَا العِلمُ ما یَحدُثُ بِاللَّیلِ وَالنَّهارِ ، یَوما بِیَومٍ ، وساعَهً بِساعَهٍ . (2)
الإمام الهادی علیه السلام فِی الزِّیارَهِ الجامِعَهِ الَّتی یُزارُ بِهَا الأَئِمَّهُ علیهم السلام :السَّلامُ عَلی أئِمَّهِ الهُدی ، ومَصابیحِ الدُّجی ، وأعلامِ التُّقی ، وذَوِی النُّهی ، واُولِی الحِجی ، وکَهفِ الوَری ، ووَرَثَهِ الأَنبِیاءِ ، وَالمَثَلِ الأَعلی ، وَالدَّعوَهِ الحُسنی ، وحُجَجِ اللّهِ عَلی أهلِ الدُّنیا وَالآخِرَهِ وَالاُولی ، ورَحمَهُ اللّهِ وبَرَکاتُهُ . (3)
4 / 1 4حَدیثُهُم حَدیثُ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آلهالإمام الباقر علیه السلام لَمّا سُئِلَ عَنِ الحَدیثِ یُرسِلُهُ ولا یُسنِدُهُ :إذا حَدَّثتُ الحَدیثَ فَلَم اُسنِدهُ فَسَنَدی فیهِ أبی عَن جَدّی عَن أبیهِ عَن جَدِّهِ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله عَن جَبرَئیلَ علیه السلام عَنِ اللّهِ عز و جل . (4)
.
1- .مختصر بصائر الدرجات : ص 63 عن عبد الغفّار الجازیّ ، بحار الأنوار : ج 92 ص 100 ح 70 ، وراجع : الهدایه الکبری : ص 243 .
2- .الکافی : ج 1 ص 225 ح 4 ، بصائر الدرجات : ص 135 ح 1 نحوه ، بحار الأنوار : ج 17 ص 132 ح 8 .
3- .تهذیب الأحکام : ج 6 ص 96 ح 177 ، وراجع : ص 217 ح 6495 من کتابنا هذا .
4- .الإرشاد : ج 2 ص 167 ، الخرائج والجرائح : ج 2 ص 893 ، روضه الواعظین : ص 226 ، إعلام الوری : ج 1 ص 509 ، بحار الأنوار : ج 46 ص 288 ح 11 .
ص: 17
4 / 1 - 4 حدیث آنها، همان حدیث پیامبر خداست
امام صادق علیه السلام :ما ، وارثان انبیا و میراث بران کتاب خدا و برگزیدگان اوییم .
الکافی به نقل از ضریس کُناسی :نزد امام صادق علیه السلام بودم و ابو بصیر نیز در خدمت ایشان بود . امام صادق علیه السلام فرمود : «داوود، علم پیامبران را به ارث برد و سلیمان، علم داوود را و محمّد، علم سلیمان را و ما علم محمّد را به ارث برده ایم . نزد ماست صحف ابراهیم و ده فرمان موسی» . ابو بصیر گفت : این، همان علم است . فرمود : «ای ابو محمّد! این، همان علم نیست . علم، آن است که شب و روز و روز به روز و ساعت به ساعت رخ می دهد» .
امام هادی علیه السلام در زیارت جامعه که امامان علیهم السلام را با آن ، زیارت می کنند :سلام بر امامانِ هدایت و چراغ های تاریکی و نشانه های تقوا و صاحبان خرد و فرزانگان و پناهگاه مردم و وارثان پیامبران و الگوهای والا و صاحبان دعوت نیکو و حجّت های خدا بر اهل دنیا و آخرت و نخستینیان ، و رحمت و برکات خدا بر ایشان باد!
4 / 1 4حدیث آنها، همان حدیث پیامبر خداستامام باقر علیه السلام وقتی از ایشان پرسیدند که: چرا ایشان حدیث را مرسل می گوید و اِسناد نمی دهد ؟ :هر گاه من حدیثی گفتم و آن را اسناد ندادم ، سند من در آن ، پدرم است به نقل از جدّم به نقل از پدرش به نقل از جدّش پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به نقل از جبرئیل به نقل از خداوند عز و جل .
.
ص: 18
عنه علیه السلام :لَو أنَّا حَدَّثنا بِرَأیِنا ضَلَلنا کَما ضَلَّ مَن کانَ قَبلَنا ، ولکِنّا حَدَّثنا بِبَیِّنَهٍ مِن رَبِّنا بَیَّنَها لِنَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله فَبَیَّنَها لَنا . (1)
الإرشاد عن جابر :قُلتُ لِأَبی جَعفَرٍ مُحَمَّدِ بنِ عَلِیٍّ الباقِرِ علیه السلام : إذا حَدَّثتَنی بِحَدیثٍ فَأَسنِدهُ لی . فَقالَ : حَدَّثَنی أبی عَن جَدّی عَن رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله عَن جَبرَئیلَ علیه السلام عَنِ اللّهِ عز و جل . وکُلُّ ما اُحَدِّثُکَ بِهذَا الإِسنادِ . (2)
الإمام الصادق علیه السلام :حَدیثی حَدیثُ أبی ، وحَدیثُ أبی حَدیثُ جَدّی ، وحَدیثُ جَدّی حَدیثُ الحُسَینِ ، وحَدیثُ الحُسَینِ حَدیثُ الحَسَنِ ، وحَدیثُ الحَسَنِ حَدیثُ أمیرِ المُؤمِنینَ علیهم السلام ، وحَدیثُ أمیرِ المُؤمِنینَ حَدیثُ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، وحَدیثُ رَسولِ اللّهِ قَولُ اللّهِ عز و جل . (3)
عنه علیه السلام :إنَّ اللّهَ فَرَضَ وَلایَتَنا ، وأوجَبَ مَوَدَّتَنا . وَاللّهِ ! ما نَقولُ بِأَهوائِنا ، ولا نَعمَلُ بِآرائِنا ، ولا نَقولُ إلّا ما قالَ رَبُّنا عز و جل . (4)
الإمام الکاظم علیه السلام فی جَوابِ خَلَفِ بنِ حَمّادٍ الکوفِیِّ لَمّا سَأَلَهُ عَن مَسأَلَهٍ مُشکِلَهٍ :وَاللّهِ ! إنّی ما اُخبِرُکَ إلّا عَن رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله عَن جَبرَئیلَ عَنِ اللّهِ عز و جل . (5)
.
1- .بصائر الدرجات : ص 299 ح 2 ، الاختصاص : ص 281 نحوه ، إعلام الوری : ج 1 ص 508 کلّها عن الفضیل عن الفضیل بن یسار ، بحار الأنوار : ج 2 ص 172 ح 2 .
2- .الأمالی للمفید : ص 42 ح 10 ، بحار الأنوار : ج 2 ص 178 ح 27 .
3- .الکافی : ج 1 ص 53 ح 14 ، منیه المرید : ص 373 کلاهما عن حمّاد بن عثمان ، الإرشاد : ج 2 ص 186 ، الخرائج والجرائح : ج 2 ص 895 ، روضه الواعظین: ص 233 کلّها نحوه ، بحار الأنوار : ج 2 ص 179 ح 28 .
4- .الأمالی للمفید : ص 60 ح 4 ، بصائر الدرجات : ص 300 ح 5 ، إعلام الوری : ج 1 ص 537 کلاهما نحوه وکلّها عن محمّد بن شریح ، بحار الأنوار : ج 27 ص 102 ح 65 .
5- .الکافی : ج 3 ص 94 ح 1 ، المحاسن : ج 2 ص 21 ح 1093 ، منتقی الجمان : ج 1 ص 197 کلها عن خلف بن حمّاد ، المناقب لابن شهرآشوب : ج 4 ص 311 ، بحار الأنوار : ج 48 ص 113 ح 22 .
ص: 19
امام باقر علیه السلام :اگر ما بر اساس رأی و نظر خود حدیث بگوییم ، گم راه شده ایم ، همچون کسانی که پیش از ما بودند ؛ لیکن ما از روی بیّنه ای از سوی خدایمان حدیث می گوییم که خداوند ، آن را برای پیامبرش و او نیز برای ما تبیین کرده است .
الإرشاد به نقل از جابر :به امام باقر علیه السلام گفتم : هر گاه حدیثی برای من می گویی ، سند آن را نیز برای من باز گو . فرمود : «پدرم به نقل از جدّم به نقل از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به نقل از جبرئیل به نقل از خداوند عز و جلبه من حدیث کرده است . هر آنچه من به تو حدیث کنم ، این گونه اِسنادی دارد» .
امام صادق علیه السلام :حدیث من حدیث پدرم و حدیث پدرم حدیث نِیایم و حدیث نِیایم ، حدیث حسین و حدیث حسین حدیث حسن و حدیث حسن حدیث امیر مؤمنان و حدیث امیر مؤمنان حدیث پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و حدیث پیامبر خدا حدیث خداوند عز و جلاست .
امام صادق علیه السلام :خداوند ، ولایت ما و دوستی ما را واجب ساخته است. به خدا سوگند ، ما از روی هوسِ خود، سخن نمی گوییم و بر طبق آرای خود، عمل نمی کنیم، و نمی گوییم مگر آنچه را که خداوند عز و جل فرموده است .
امام کاظم علیه السلام در پاسخ خَلَف بن حمّاد کوفی که سؤال دشواری از ایشان پرسید :به خدا سوگند ، من تو را آگاه نمی کنم ، مگر به نقل از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به نقل از جبرئیل به نقل از خداوند عز و جل .
.
ص: 20
الإمام الرضا علیه السلام :إنّا عَنِ اللّهِ وعَن رَسولِهِ نُحَدِّثُ . (1)
4 / 1 5أعلَمُ النّاسِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :إنّی تارِکٌ فیکُم أمرَینِ إن أخَذتُم بِهِما لَن تَضِلّوا : کِتابَ اللّهِ عَزَّوجَلَّ ، وأهلَ بَیتی عِترَتی . أیُّهَا النّاسُ ! اِسمَعوا وقَد بَلَّغتُ ، إنَّکُم سَتَرِدونَ عَلَیَّ الحَوضَ ، فَأَسأَلُکُم عَمّا فَعَلتُم فِی الثَّقَلَینِ ، وَالثَّقَلانِ کِتابُ اللّهِ جَلَّ ذِکرُهُ وأهلُ بَیتی ، فَلا تَسبِقوهُم فَتَهلِکوا ، ولا تُعَلِّموهُم فَإِنَّهُم أعلَمُ مِنکُم . (2)
عنه صلی الله علیه و آله :ألا إنَّ أبرارَ عِترَتی وأطائِبَ أرومَتی أحلَمُ النّاسِ صِغارا وأعلَمُ النّاسِ کِبارا ، فَلا تُعَلِّموهُم فَإِنَّهُم أعلَمُ مِنکُم ، لا یُخرِجونَکُم مِن بابِ هُدیً ولا یُدخِلونَکُم فی بابِ ضَلالَهٍ . (3)
الإمام علیّ علیه السلام :ولَقَد عَلِمَ المُستَحفِظونَ مِن أصحابِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله أ نَّهُ قالَ : إنّی وأهلُ بَیتی مُطَهَّرونَ ، فَلا تَسبِقوهُم فَتَضِلّوا ، ولا تَتَخَلَّفوا عَنهُم فَتَزِلّوا ، ولا تُخالِفوهُم فَتَجهَلوا ، ولا تُعَلِّموهُم فَإِنَّهُم أعلَمُ مِنکُم ، هُم أعلَمُ النّاسِ کِبارا ، وأحلَمُ النّاسِ صِغارا . (4)
.
1- .رجال الکشّی : ج 2 ص 490 ح 401 عن یونس بن عبد الرحمن ، بحار الأنوار : ج 2 ص 250 ح 62 .
2- .الکافی: ج 1 ص 294 ح 3 عن عبدالحمید بن أبی الدیلم عن الإمام الصادق علیه السلام ، عیون أخبار الرضا علیه السلام : ج 1 ص 229 ، الأمالی للصدوق : ص 616 ، تحف العقول : ص 426 ، کلّها عن الریّان بن الصّلت عن الإمام الرضا علیه السلام عنه صلی الله علیه و آله ، تفسیر العیّاشی: ج 1 ص 250 ح 169 عن أبی بصیر عن الإمام الباقر علیه السلام عنه صلی الله علیه و آله وکلّها نحوه ، بحار الأنوار : ج 23 ص 152 ح 114 .
3- .عیون أخبار الرضا علیه السلام : ج 1 ص 204 ح 1 ، الاحتجاج : ج 2 ص 436 ح 308 ، کلاهما عن علیّ بن محمّد بن الجهم عن الإمام الرضا علیه السلام .
4- .تفسیر القمّی : ج 1 ص 4 ، الغیبه للنعمانی : ص 44 وفیه «اأعلم الناس صغارا» بدل «أحلم الناس صغارا» ، بحار الأنوار : ج 23 ص 130 ح 62 .
ص: 21
4 / 1 - 5 آگاه ترینِ مردم
امام رضا علیه السلام :ما از سوی خدا و پیامبر او حدیث می گوییم .
4 / 1 5آگاه ترینِ مردمپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :من دو چیز در میان شما می نهم که اگر به آن دو چنگ زنید، هرگز گم راه نمی شوید : کتاب خداوند عز و جل و اهل بیتم که همان عترت من اند . ای مردم! گوش کنید . به من خبر رسیده است که در کنار حوض [کوثر] بر من وارد خواهید شد و من در باره این که با این دو چیز گران سنگ چه کردید ، از شما پرسش خواهم کرد . این دو چیز گران سنگ ، کتاب خداوندِ والانام و اهل بیت من اند . پس ، از آنها پیشی نگیرید که نابود می شوید و به آنها نیاموزید که داناتر از شمایند .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آگاه باشید که نیکان خاندان من و پاک ترین های تبار من ، در خردسالی، خردمندترین مردم و در بزرگ سالی، داناترین ایشان اند . پس به آنها نیاموزید که داناتر از شمایند . آنها شما را از درِ هدایت بیرون نمی برند و به درِ گم راهی واردتان نمی سازند .
امام علی علیه السلام :اصحاب سر از اصحاب محمّد صلی الله علیه و آله می دانند که ایشان فرموده است : «من و خاندانم پاک هستیم . پس، از آنها پیشی نگیرید که گم راه می شوید و از آنها عقب نمانید که می لغزید و با آنها به مخالفت بر نخیزید که نادانی می یابید و به آنها نیاموزید که آنها از شما داناترند . آنها داناترینِ مردم اند در بزرگ سالی و خردمندترینِ آنها در خردسالی» .
.
ص: 22
کمال الدین عن جابر بن یزید فی حَدیثٍ طَویلٍ :دَخَلَ جابِرُ بنُ عَبدِ اللّهِ الأَنصارِیُّ عَلی عَلِیِّ بنِ الحُسَینِ علیه السلام ، فَبَینَما هُوَ یُحَدِّثُهُ إذ خَرَجَ مُحَمَّدُ بنُ عَلِیٍّ الباقِرُ علیه السلام مِن عِندِ نِسائِهِ ، وعَلی رَأسِهِ ذُؤابَهٌ وهُوَ غُلامٌ ، فَلَمّا بَصُرَ بِهِ جابِرٌ اِرتَعَدَت فَرائِصُهُ ، وقامَت کُلُّ شَعرَهٍ عَلی بَدَنِهِ ، ونَظَرَ إلَیهِ مَلِیّا ، ثُمَّ قالَ لَهُ : یاغُلامُ أقبِل ، فَأَقبَلَ . ثُمَّ قالَ لَهُ : أدبِر ، فَأَدبَرَ ، فَقالَ جابِرٌ : شَمائِلُ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ورَبِّ الکَعبَهِ ! ثُمَّ قامَ فَدَنا مِنهُ ، فَقالَ لَهُ : مَا اسمُکَ یا غُلامُ ؟ فَقالَ : مُحَمَّدٌ ، قالَ : اِبنُ مَن ؟ قالَ : اِبنُ عَلِیِّ بنِ الحُسَینِ . قالَ : یا بُنَیَّ فَدَتکَ نَفسی ، فَأَنتَ إذا الباقِرُ ؟ فَقالَ : نَعَم . ثُمَّ قالَ : فَأَبلِغنی ما حَمَّلَکَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، فَقالَ جابِرٌ : یا مَولایَ ، إنَّ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله بَشَّرَنی بِالبَقاءِ إلی أن ألقاکَ ، وقالَ لی : إذا لَقیتَهُ فَأَقرِئهُ مِنِّی السَّلامَ ، فَرَسولُ اللّهِ یا مَولایَ یَقرَأُ عَلَیکَ السَّلامَ . فَقالَ أبو جَعفَرٍ علیه السلام : یا جابِرُ ، عَلی رَسولِ اللّهِ السَّلامُ ما قامَتِ السَّماواتُ وَالأَرضُ ، وعَلَیکَ یا جابِرُ کَما بَلَّغتَ السَّلامَ . فَکانَ جابِرٌ بَعدَ ذلِکَ یَختَلِفُ إلَیهِ ویَتَعَلَّمُ مِنهُ ، فَسَأَلَهُ مُحَمَّدُ بنُ عَلِیٍّ علیه السلام عَن شَیءٍ ، فَقالَ لَهُ جابِرٌ : وَاللّهِ ما دَخَلتُ فی نَهیِ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، فَقَد أخبَرَنی أنَّکُم الأَئِمَّهُ الهُداهِ مِن أهلِ بَیتِهِ مِن بَعدِهِ ، أحلَمُ النّاسِ صِغارا ، وأعلَمُ النّاسِ کِبارا ، وقالَ : «لا تُعَلِّموهُم فَهُم أعلَمُ مِنکُم» ، فَقالَ أبو جَعفَرٍ علیه السلام : صَدَقَ جَدّی رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، إنّی لَأَعلَمُ مِنکَ بِما سَأَلتُکَ عَنهُ ، ولَقَد اُوتیتُ الحُکمَ صَبِیّا ، کُلُّ ذلِکَ بِفَضلِ اللّهِ عَلَینا ورَحمَتِهِ لَنا أهلَ البَیتِ . (1)
.
1- .کمال الدین : ص 253 ح 3 ، کفایه الأثر : ص 55 ، الکافی : ج 1 ص 469 ح 2 ، الاختصاص : ص 62 کلاهما عن أبان بن تغلب ، روضه الواعظین : ص 227 والثلاثه الأخیره نحوه ، بحار الأنوار : ج 36 ص 250 ح 67 .
ص: 23
کمال الدین در حدیثی طولانی :جابر بن عبد اللّه انصاری بر امام زین العابدین علیه السلام وارد شد. در حالی که امام علیه السلام با جابر بن عبد اللّه سخن می گفت ، ناگاه محمّد بن علی (امام باقر علیه السلام ) از نزد خانواده اش بیرون آمد و زلف امام که هنوز جوان بود ، به چشم می خورد . هنگامی که جابر او را دید ، پیکرش به لرزه افتاد و موی بر بدنش راست گردید و اندکی بدو نگریست . سپس به او گفت : رو به من کن ، جوان! و او، رو به جابر کرد . جابر، سپس به او گفت : بر گرد . او بر گشت . جابر گفت : به خدای کعبه سوگند ، شکل و شمایل پیامبر صلی الله علیه و آله را دارد . سپس جابر برخاست و به او نزدیک شد و گفت : نام تو چیست ، ای جوان؟ فرمود : «محمّد» . جابر پرسید : پسر که هستی؟ فرمود : «پسر علی بن الحسین» . جابر گفت : فرزندم! جانم فدایت باد! بنا بر این تو باید باقر باشی . پاسخ داد : «آری» . و سپس فرمود : «به من بگو پیامبر خدا صلی الله علیه و آله چه مسئولیتی بر دوش تو نهاده است؟» . جابر گفت : سَرورم! پیامبر صلی الله علیه و آله به من بشارت زنده ماندن داد تا تو را ملاقات کنم و به من فرمود : «هر گاه او را دیدی ، سلام مرا به او برسان» . سَرورم! پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به تو سلام می رساند . امام باقر علیه السلام فرمود : «ای جابر! سلام و درود بر پیامبر خدا، تا زمانی که آسمان ها و زمین بر قرارند و بر تو ای جابر سلامی باد، به گونه ای که ابلاغ کردی!» . جابر از این پس نزد امام علیه السلام می رفت و از ایشان آموزش می گرفت . یک بار امام باقر علیه السلام در باره چیزی از او پرسش کرد . جابر در پاسخ گفت : به خدا سوگند ، من بر خلاف نهی پیامبر خدا صلی الله علیه و آله رفتار نمی کنم . او به من فرموده است که شما ، امامان هدایتگرِ از خاندانش پس از او هستید که در خردسالی ، خردمندترین مردم و در بزرگ سالی ، داناترین مردم هستید و نیز فرمود : «به آنها چیزی نیاموزید، که آنها از شما داناترند» . امام باقر علیه السلام فرمود : «جدّم پیامبر خدا صلی الله علیه و آله راست گفت . من در آنچه از تو پرسیدم ، آگاه ترم و از کودکی ، حکمت را دریافته ام و همه اینها در پرتو فضل خدا و رحمت او به ما اهل بیت است» .
.
ص: 24
الطبقات الکبری عن جبله بنت المصفّح عن أبیها :قالَ لی عَلِیٌّ علیه السلام : یا أخا بَنی عامِرٍ ، سَلنی عَمّا قالَ اللّهُ ورَسولُهُ ، فَإِنّا نَحنُ أهلَ البَیتِ أعلَمُ بِما قالَ اللّهُ ورَسولُهُ . (1)
الإمام علیّ علیه السلام فِی الحِکَمِ المَنسوبَهِ إلَیهِ :غایَهُ کُلِّ مُتَعَمِّقٍ فی عِلمِنا أن یَجهَلَ. (2)
الإمام الباقر علیه السلام لِسَلَمَهَ بنِ کُهَیلٍ وَالحَکَمِ بنِ عُتَیبَهَ :شَرِّقا وغَرِّبا ، فَلا تَجِدانِ عِلما صَحیحا إلّا شَیئا خَرَجَ مِن عِندِنا أهلَ البَیتِ . (3)
الإمام الباقر علیه السلام :لَیسَ عِندَ أحَدٍ مِنَ النّاسِ حَقٌّ ولا صَوابٌ ، ولا أحَدٌ مِنَ النّاسِ یَقضی بِقَضاءٍ حَقٍّ إلّا ما خَرَجَ مِنّا أهلَ البَیتِ . وإذا تَشَعَّبَت بِهِمُ الاُمورُ کانَ الخَطَأُ مِنهُم وَالصَّوابُ مِن عَلِیٍّ علیه السلام . (4)
الکافی عن زراره :کُنتُ عِندَ أبی جَعفَرٍ علیه السلام فَقالَ لَهُ رَجُلٌ مِن أهلِ الکوفَهِ یَسأَلُهُ عَن قَولِ أمیرِ المُؤمِنینَ علیه السلام : «سَلونی عَمّا شِئتُم ، فَلا تَسأَلونی عَن شَیءٍ إلّا أنبَأتُکُم بِهِ» . قالَ : إنَّهُ لَیسَ أحَدٌ عِندَهُ عِلمُ شَیءٍ إلّا خَرَجَ مِن عِندِ أمیرِ المُؤمِنینَ علیه السلام ، فَلیَذهَبِ النّاسُ حَیثُ شاؤوا ، فَوَاللّهِ لَیسَ الأَمرُ إلّا مِن هاهُنا وأشارَ بِیَدِهِ إلی بَیتِهِ . (5)
الإمام الباقر علیه السلام :کُلُّ ما لَم یَخرُج مِن هذَا البَیتِ فَهُوَ باطِلٌ . (6)
.
1- .الطبقات الکبری : ج 6 ص 240 .
2- .شرح نهج البلاغه لابن أبی الحدید : ج 20 ص 307 ح 515 .
3- .الکافی : ج 1 ص 399 ح 3 ، بصائر الدرجات : ص 10 ح 4 ، رجال الکشّی : ج 2 ص 469 ح 369 کلّها عن أبی مریم الأنصاری ، بحار الأنوار : ج 2 ص 92 ح 20 .
4- .الکافی : ج 1 ص 399 ح 1 ، الأمالی للمفید : صص 96 ح 6 ، بصائر الدرجات : ص 519 ح 2 ، المحاسن : ج 1 ص 243 ح 448 ، مختصر بصائر الدرجات : ص 10 کلّها عن محمّد بن مسلم نحوه ، بحار الأنوار : ج 2 ص 95 ح 35 .
5- .الکافی : ج 1 ص 399 ح 2 ، بصائر الدرجات : ص 12 ح 1 نحوه ، بحار الأنوار : ج 2 ص 94 ح 34 .
6- .بصائر الدرجات : ص 511 ح 21 ، مختصر بصائر الدرجات : ص 62 ، کلاهما عن فضیل بن یسار ، مستدرک الوسائل : ج 17 ص 309 ح 21432 نقلاً عن الاختصاص نحوه ، بحار الأنوار : ج 2 ص 94 ح 32 .
ص: 25
الطبقات الکبری به نقل از جبله دختر مصفّح، از پدرش :علی علیه السلام به من گفت : «ای مرد بنی عامری! در باره آنچه خدا و پیامبرش فرموده اند ، از من پرسش کن که ما اهل بیت به آنچه خدا و پیامبرش فرموده اند ، آگاه ترینیم» .
امام علی علیه السلام در سخنان حکیمانه منسوب به ایشان :غایت هر ژرف اندیش در دانش ما ، آن است که نداند .
امام باقر علیه السلام به سلمه بن کُهَیل و حَکَم بن عُتَیبه :نه در شرق و نه در غرب، دانش صحیحی را نمی یابید ، مگر آن که از نزد ما اهل بیت بیرون آمده باشد .
امام باقر علیه السلام :هیچ یک از مردم ، به حق و صوابی دست نیافته و هیچ کس داوریِ حقّی نکرده است ، مگر از آنچه از سوی ما اهل بیت صادر شده باشد و هر گاه امور آنها شاخه شاخه گردد ، خطا از آنِ ایشان و صواب، از آنِ علی علیه السلام خواهد بود .
الکافی به نقل از زراره :نزد امام باقر علیه السلام بودم . مردی از اهل کوفه از ایشان در باره این سخن امیر مؤمنان علیه السلام که : «در باره هر چه می خواهید ، از من بپرسید . شما در باره نکته ای از من نخواهید پرسید ، مگر آن که شما را از آن آگاه می کنم» پرسش کرد . فرمود : «هیچ کس به علمی دست نیافته است ، مگر این که آن علمْ از سوی امیر مؤمنان علیه السلام صادر شده باشد . مردم هر کجا می خواهند بروند . به خدا سوگند ، امر نیست ، مگر از این جا» و با دست به خانه اش اشاره کرد .
امام باقر علیه السلام :هر چه از این خانه صادر نشده باشد ، باطل است .
.
ص: 26
الکافی عن عبد اللّه بن سلیمان :سَمِعتُ أبا جَعفَرٍ علیه السلام یَقولُ وعِندَهُ رَجُلٌ مِن أهلِ البَصرَهِ یُقالُ لَهُ : عُثمانُ الأَعمی وهُوَ یَقولُ : إنَّ الحَسَنَ البَصرِیَّ یَزعُمُ أنَّ الَّذینَ یَکتُمونَ العِلمَ یُؤذی ریحُ بُطونِهِم أهلَ النّارِ . فَقالَ أبو جَعفَرٍ علیه السلام : فَهَلَکَ إذَن مُؤمِنُ آلِ فِرعَونَ ! ما زالَ العِلمُ مَکتوما مُنذُ بَعَثَ اللّهُ نوحا علیه السلام ، فَلیَذهَبِ الحَسَنُ یَمینا وشِمالاً ، فَوَاللّهِ ما یوجَدُ العِلمُ إلّا هاهُنا . (1)
الکافی عن أبی بَصیرٍ :سَأَلتُ أبا جَعفَرٍ علیه السلام عَن شَهادَهِ وَلَدِ الزِّنا : تَجوزُ ؟ فَقالَ : لا ، فَقُلتُ : إنَّ الحَکَمَ بنَ عُتَیبَهَ یَزعُمُ أنَّها تَجوزُ . فَقالَ : اللّهُمَّ لا تَغفِر ذَنبَهُ ، ما قالَ اللّهُ لِلحَکَمِ : «وَ إِنَّهُ لَذِکْرٌ لَّکَ وَ لِقَوْمِکَ» (2) ، فَلیَذهَبِ الحَکَمُ یَمینا وشِمالاً ، فَوَاللّهِ لا یُؤخَذُ العِلمُ إلّا مِن أهلِ بَیتٍ نَزَلَ عَلَیهِم جَبرَئیلُ علیه السلام . (3)
الإمام الصادق علیه السلام لِأَبی بَصیرٍ :إنَّ الحَکَمَ بنَ عُتَیبَهَ مِمَّن قالَ اللّهُ : «وَ مِنَ النَّاسِ مَن یَقُولُ ءَامَنَّا بِاللَّهِ وَ بِالْیَوْمِ الْأَخِرِ وَ مَا هُم بِمُؤْمِنِینَ» (4) ، فَلیُشَرِّقِ الحَکَمُ وَلیُغَرِّب ، أما وَاللّهِ ، لا یُصیبُ العِلمَ إلّا مِن أهلِ بَیتٍ نَزَلَ عَلَیهِم جَبرَئیلُ (5) .
.
1- .الکافی : ج 1 ص 51 ح 15 ، الاحتجاج : ج 2 ص 193 ح 212 نحوه ، بصائر الدرجات : ص 9 ح 1 ، منیه المرید : ص 188 ، بحار الأنوار : ج 2 ص 65 ح 3 .
2- .الزخرف : 44 .
3- .الکافی : ج 1 ص 400 ح 5 ، بصائر الدرجات : ص 9 ح 3 ، رجال الکشّی : ج 2 ص 469 ح 370 ، بحار الأنوار : ج 2 ص 91 ح 19 .
4- .البقره : 8 .
5- .بصائر الدرجات : ص 9 ح 2 عن أبی بصیر ، الکافی : ج 1 ص 399 ح 4 مضمرًا ، رجال الکشّی : ج 2 ص 469 ح 370 عن أبی بصیر عن الإمام الباقر علیه السلام نحوه ، بحار الأنوار : ج 2 ص 91 ح 18 .
ص: 27
الکافی به نقل از عبد اللّه بن سلیمان :مردی از بصریان به نام عثمانِ اعمی در خدمت امام باقر علیه السلام بود و شنیدم که می گفت : حسن بصری گمان می کند کسانی که دانش خود را پنهان می دارند ، دوزخیان از باد شکم آنها در آزار خواهند بود . امام باقر علیه السلام فرمود : «بنا بر این ، مؤمن خاندان فرعون، نابود شده است ؛ زیرا از هنگامی که خداوند، نوح علیه السلام را بر انگیخت ، دانش، پنهان بوده است . به خدا سوگند ، حَسَن چه به شمال برود چه به جنوب ، دانشی جز در این جا یافت نمی شود» .
الکافی به نقل از ابو بصیر :از امام باقر علیه السلام در باره شهادت دادن زنازاده پرسش کردم که: آیا جایز است؟ فرمود : «خیر» . گفتم : حَکَم بن عتیبه می گوید جایز است . فرمود : «خدایا! از گناه او در مگذر . خداوند به حَکَم نفرموده است : «و این قرآن برای تو و قومت تذکّری است» . حَکَم، چه به راست برود و چه به چپ، به خدا سوگند، علم به دست نمی آید ، مگر از اهل بیتی که جبرئیل بر آنها نازل شده است» .
امام صادق علیه السلام به ابو بصیر :حکم بن عتیبه، از کسانی است که خداوند در باره آنها فرموده است : «برخی از مردم می گویند که به خدا و روز واپسین ایمان آورده ایم ، در حالی که ایمان ندارند» . حَکَم ، چه به شرق برود چه به غرب، به خدا سوگند، به علمی دست نمی یابد ، مگر از اهل بیتی که جبرئیل بر آنان نازل شده است .
.
ص: 28
الإمام الصادق علیه السلام :یا یونُسُ ، إذا أرَدتَ العِلمَ الصَّحیحَ فَخُذ عَن أهلِ البَیتِ ، فَإِنّا رُویناهُ ، واُوتینا شَرحَ الحِکمَهِ وفَصلَ الخِطابِ ، إنَّ اللّهَ اصطَفانا وآتانا ما لَم یُؤتِ أحَدا مِنَ العالَمینَ . (1)
عنه علیه السلام وعِندَهُ اُناسٌ مِن أهلِ الکوفَهِ :عَجَبا لِلنّاسِ ، إنَّهُم أخَذوا عِلمَهُم کُلَّهُ عَن رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله فَعَمِلوا بِهِ وَاهتَدَوا ، ویَرَونَ أنَّ أهلَ بَیتِهِ لَم یَأخُذوا عِلمَهُ ! ونَحنُ أهلُ بَیتِهِ وذُرِّیَّتُهُ ، فی مَنازِلِنا نَزَلَ الوَحیُ ، ومِن عِندِنا خَرَجَ العِلمُ إلَیهِم ، أفَیَرَونَ أنَّهُم عَلِموا وَاهتَدَوا وجَهِلنا نَحنُ وضَلَلنا ؟! إنَّ هذا لَمُحالٌ . (2)
الإمام الرضا علیه السلام :إنَّ الأَنبِیاءَ وَالأَئِمَّهَ صَلَواتُ اللّهِ عَلَیهِم یُوَفِّقُهُمُ اللّهُ ویُؤتیهِم مِن مَخزونِ عِلمِهِ وحُکمِهِ ما لا یُؤتیهِ غَیرَهُم ، فَیَکونُ عِلمُهُم فَوقَ عِلمِ أهلِ الزَّمانِ فی قَولِهِ تَعالی : «أَفَمَن یَهْدِی إِلَی الْحَقِّ أَحَقُّ أَن یُتَّبَعَ أَمَّن لَا یَهِدِّی إِلَّا أَن یُهْدَی فَمَا لَکُمْ کَیْفَ تَحْکُمُونَ» (3) وقَولِهِ تَبارَکَ وتَعالی : «وَمَن یُؤْتَ الْحِکْمَهَ فَقَدْ أُوتِیَ خَیْرًا کَثِیرًا» (4) وقَولِهِ فی طالوتَ : «إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَاهُ عَلَیْکُمْ وَزَادَهُ بَسْطَهً فِی الْعِلْمِ وَالْجِسْمِ وَاللَّهُ یُؤْتِی مُلْکَهُ مَن یَشَآءُ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِیمٌ» (5) . (6)
.
1- .بحار الأنوار : ج 26 ص 158 ح 5 نقلاً عن کتاب المحتضر ، مختصر بصائر الدرجات : ص 122 ، کفایه الأثر : ص 254 ، الصراط المستقیم : ج 2 ص 157 کلّها عن یونس بن ظبیان والثلاثه الأخیره نحوه .
2- .الکافی : ج 1 ص 398 ح 1 ، الأمالی للمفید : ص 122 ح 6 نحوه ، بصائر الدرجات : ص 12 ح 3 کلّها عن یحیی بن عبداللّه ، بحار الأنوار : ج 2 ص 179 ح 2 .
3- .یونس : 35 .
4- .البقره : 269 .
5- .البقره : 247 .
6- .الکافی : ج 1 ص 202 ح 1 ، کمال الدین : ص 680 ح 31 ، عیون أخبار الرضا علیه السلام : ج 1 ص 221 ح 1 ، تحف العقول : ص 441 نحوه ، الاحتجاج : ج 2 ص 445 ح 310 کلّها عن عبد العزیز بن مسلم ، بحار الأنوار : ج 25 ص 127 ح 4 .
ص: 29
امام صادق علیه السلام :ای یونس! هر گاه طالب علمِ صحیح بودی ، آن را از اهل بیت بستان ؛ زیرا آن برای ما روایت شده است و به ما شرح حکمت و سخنِ فصل داده اند . خداوند، ما را برگزیده است و به ما آن داده که به هیچ یک از جهانیان نداده است .
امام صادق علیه السلام در حالی که گروهی از کوفیان در خدمت ایشان بودند :شگفت از مردمی که همه علم خود را از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ستاندند و بدان عمل کردند و ره یافتند و گمان می کنند اهل بیت او علمش را نستانده اند ، در حالی که ما، اهل بیت و ذرّیه او هستیم ؛ وحی در خانه های ما فرود آمد و علم از سوی ما بدیشان صادر شد . آیا آنها گمان می کنند که آگاه شده اند و ره یافته اند ؛ ولی ما نمی دانیم و گم راه شده ایم؟! این، محال است» .
امام رضا علیه السلام :خداوند ، پیامبران و امامان را که درودهای خداوند بر آنان باد توفیق داده است و بدیشان از گنجینه علم و حکمت خود ، آن بخشیده که به دیگران نبخشیده است . علم آنها، برتر از علم مردم زمانشان است در این سخن خداوند متعال : «آیا آن که به سوی حق هدایت می کند ، برای پیروی، سزاوارتر است یا کسی که هدایت نمی کند ، مگر خود هدایت شود؟ پس شما را چه شده؟! چگونه داوری می کنید» و این سخن خدای تبارک و تعالی : «هر که حکمتْ داده شده ، خیر فراوانی بدو داده شده است» و سخن او در باره طالوت : «خداوند، او را بر شما برگزیده و به دانش و توان او افزوده است و خداوند ، مُلک خویش را به هر کس بخواهد ، می بخشد و خداوند، گشایشگری داناست» .
.
ص: 30
4 / 1 6الرّاسِخونَ فِی العِلمِالإمام علیّ علیه السلام :أینَ الَّذینَ زَعَموا أنَّهُمُ الرّاسِخونَ فِی العِلمِ دونَنا ، کَذِبا وبَغیا عَلَینا أن رَفَعَنَا اللّهُ ووَضَعَهُم ، وأعطانا وحَرَمَهُم ، وأدخَلَنا وأَخرَجَهُم ؟! بِنا یُستَعطَی الهُدی ، ویُستَجلَی العَمی . (1)
عنه علیه السلام :فُرِضَ عَلَی الاُمَّهِ طاعَهُ وُلاهِ أمرِهِ القُوّامِ بِدینِهِ ، کَما فُرِضَ عَلَیهِم طاعَهُ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله فَقالَ : «أَطِیعُواْ اللَّهَ وَأَطِیعُواْ الرَّسُولَ وَأُوْلِی الْأَمْرِ مِنکُمْ» (2) . ثُمَّ بَیَّنَ مَحَلَّ وُلاهِ أمرِهِ مِن أهلِ العِلمِ بِتَأویلِ کِتابِهِ ، فَقالَ عز و جل : «وَلَوْ رَدُّوهُ إِلَی الرَّسُولِ وَإِلَی أُوْلِی الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِینَ یَسْتَنبِطُونَهُ مِنْهُمْ» (3) . وعَجَزَ کُلُّ أحَدٍ مِنَ النّاسِ عَن مَعرِفَهِ تَأویلِ کِتابِهِ غَیرَهُم ، لِأَنَّهُم هُمُ الرّاسِخونَ فِی العِلمِ ، المَأمونونَ عَلی تَأویلِ التَّنزیلِ ، قالَ اللّهُ تَعالی : «وَمَا یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ» (4) . (5)
تفسیر العیاشی عن برید بن معاویه :قُلتُ لِأَبی جَعفَرٍ علیه السلام : قَولُ اللّهِ : «وَمَا یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ» قالَ : یَعنی تَأویلَ القُرآنِ کُلَّهُ إلَا اللّهُ وَالرّاسِخونَ فِی العِلمِ ، فَرَسولُ اللّهِ أفضَلُ الرّاسِخینَ ، قَد عَلَّمَهُ اللّهُ جَمیعَ ما أنزَلَ عَلَیهِ مِنَ التَّنزیلِ وَالتَّأویلِ ، وما کانَ اللّهُ مُنزِلاً عَلَیهِ شَیئا لَم یُعَلِّمهُ تَأویلَهُ ، وأوصِیاؤُهُ مِن بَعدِهِ یَعلَمونَهُ کُلَّهُ ، فَقالَ الَّذینَ لا یَعلَمونَ : ما نَقولُ إذا لَم نَعلَم تَأویلَهُ ؟ فَأَجابَهُمُ اللّهُ : «یَقُولُونَ ءَامَنَّا بِهِ کُلٌّ مِّنْ عِندِ رَبِّنَا» . وَالقُرآنُ لَهُ خاصٌّ وعامٌّ ، وناسِخٌ ومَنسوخٌ ، ومُحکَمٌ ومُتَشابِهٌ ، فَالرّاسِخونَ فِی العِلمِ یَعلَمونَهُ . (6)
.
1- .نهج البلاغه : الخطبه 144 ، غرر الحکم : ج 2 ص 365 ح 2826 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 130 ح 2948 ، المناقب لابن شهرآشوب : ج 1 ص 285 کلّها بزیاده «وحسدا لنا» بعد «وبغیا علینا» ، بحار الأنوار : ج 23 ص 205 ح 53 .
2- .النساء : 59 .
3- .النساء : 83 .
4- .آل عمران : 7 .
5- .بحار الأنوار : ج 69 ص 79 ح 29 و ج 93 ص 55 کلاهما نقلاً عن تفسیر النعمانی .
6- .تفسیر العیّاشی : ج 1 ص 164 ح 6 ، الکافی : ج 1 ص 213 ح 2 ، تأویل الآیات الظاهره : ج 1 ص 100 ح 3 ولیس فیه ذیله من «فقال الذین» ، بصائر الدرجات : ص 204 ح 8 کلّها عن برید العجلی عن أحدهما علیهماالسلام ، تفسیر القمّی : ج 1 ص 96 کلّها نحوه ، بحار الأنوار : ج 23 ص 199 ح 33 .
ص: 31
4 / 1 - 6 راسخان در دانش
4 / 1 6راسخان در دانشامام علی علیه السلام :کجایند کسانی که گمان کرده اند که راسخان در دانش، آنهایند، نه ما؟ آنان دروغ می گویند و به حقّ ما تجاوز می کنند . خداوند ، ما را بالا برده و آنها را پست کرده است و به ما بخشیده و آنها را محروم ساخته است و ما را داخل کرده و آنها را بیرون برده است . در پرتو وجود ماست که هدایت ، اعطا می شود و پرده از نابینایی برگرفته می شود .
امام علی علیه السلام :خداوند ، فرمانبری از والیان امر خود را که به دین او می پردازند، واجب ساخته است ، چنان که فرمانبری از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله را بر آنها واجب کرده است . خداوند می فرماید : «خدا را اطاعت کنید و پیامبر و اولو الأمرتان را اطاعت کنید» . سپس خداوند، جایگاه والیان امرش را که به تأویل کتابش علم و آگاهی دارند ، روشن کرده و می فرماید : «و اگر آن را به پیامبر و اولو الأمر خود ارجاع دهند ، قطعا از میان آنان، کسانی اند که [حقیقت] آن را در می یابند» . همه مردم ، جز ایشان از شناخت کتاب او ناتوان اند ؛ زیرا آنان راسخان در دانش اند و در تأویل قرآن ، [از خطا] ایمن قرار داده شده اند . خداوند می فرماید : «و تأویل آن را هیچ کس نمی داند ، مگر خدا و راسخان در دانش» .
تفسیر العیّاشی به نقل از برید بن معاویه :از امام باقر علیه السلام مفهوم این سخن خداوند را که : «و تأویل آن را هیچ کس نمی داند ، مگر خدا و راسخان در دانش» جویا شدم . فرمود : «یعنی : تأویل همه قرآن را [نمی داند] ، مگر خدا و راسخان در دانش . پس پیامبر خدا، بالاترینِ راسخان است که خداوند متعال ، هر تنزیل و تأویلی را که بر او نازل کرده ، بدو آموخته است و خداوند ، چیزی بر او نازل نفرموده که تأویل آن را بدو نیاموخته باشد و جانشینانِ پس از او، همه آن را می دانند . آنهایی که نمی دانند ، گفتند : اینک که تأویل آن را نمی دانیم ، چه بگوییم؟ خداوند به آنها پاسخ داد : «[راسخان در علم] می گویند : ما به آن ایمان آوردیم . همه آن، از جانب پروردگار ماست» . قرآن ، خاص دارد و عامّی و ناسخ و منسوخی و محکم و متشابهی و راسخان در دانش ، آن را می دانند» .
.
ص: 32
الإمام الصادق علیه السلام :نَحنُ الرّاسِخونَ فِی العِلمِ ، ونَحنُ نَعلَمُ تَأویلَهُ . (1)
عنه علیه السلام :الرّاسِخونَ فِی العِلمِ : أمیرُ المُؤمِنینَ وَالأَئِمَّهُ علیهم السلام مِن بَعدِهِ . (2)
4 / 1 7مَعدِنُ العِلمِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :إنّا أهلَ البَیتِ ، أهلُ بَیتِ الرَّحمَهِ ، وشَجَرَهُ النُّبُوَّهِ ، ومَوضِعُ الرِّسالَهِ ، ومُختَلَفُ المَلائِکَهِ ، وَمعدِنُ العِلمِ . (3)
العمده عن حمید بن عبد اللّه بن یزید المدنی :أنَّهُ ذَکَرَ عِندَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَضاءً قَضی بِهِ عَلِیُّ بنُ أبی طالِبٍ ، فَأَعجَبَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله ، فَقالَ : الحَمدُ للّهِِ الَّذی جَعَلَ فینَا الحِکمَهَ أهلَ البَیتِ . (4)
.
1- .الکافی : ج 1 ص 213 ح 1 ، بصائر الدرجات : ص 204 ح 5 ، تفسیر العیّاشی : ج 1 ص 164 ح 8 ، تأویل الآیات الظاهره : ج 1 ص 100 ح 2 کلّها عن أبی بصیر ، بحار الأنوار : ج 23 ص 199 ح 31 .
2- .الکافی : ج 1 ص 213 ح 3 ، المناقب لابن شهرآشوب : ج 4 ص 421 کلاهما عن عبد الرحمن بن کثیر ، الصراط المستقیم : ج 1 ص 292 نحوه ، بحار الأنوار : ج 23 ص 208 ح 12 ، وراجع : تأویل الآیات الظاهره : ج 1 ص 100 ح 1 .
3- .بصائر الدرجات : ص 56 ح 1 عن الضحّاک بن مزاحم و ص 58 ح 8 عن علیّ بن جعفر عن الإمام الکاظم عن أبیه علیهم السلام عنه صلی الله علیه و آله نحوه ، الکافی : ج 1 ص 221 ح 2 عن إسماعیل بن أبی زیاد عن الإمام الصادق عن أبیه عن الإمام علیّ علیهم السلام نحوه ، بحار الأنوار : ج 26 ص 245 ح 8 ؛ الدرّ المنثور : ج 6 ص 606 عن الضحّاک بن مزاحم نحوه .
4- .العمده : ص 254 ح 392 ، الصراط المستقیم : ج 2 ص 10 نحوه ، بحار الأنوار : ج 101 ص 412 ح 19 ؛ فضائل الصحابه لابن حنبل : ج 2 ص 654 ح 1113 ، تفسیر ابن أبی حاتم : ج 2 ص 533 ح 2830 کلاهما نحوه ، ذخائر العقبی : ص 154 .
ص: 33
4 / 1 - 7 معدن دانش
امام صادق علیه السلام :ما ، راسخان در دانش هستیم و ما تأویل قرآن را می دانیم .
امام صادق علیه السلام :راسخان در دانش ، امیر مؤمنان و امامان پس از او هستند .
4 / 1 7معدن دانشپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ما، اهل بیت رحمت و درخت نبوّت و جایگاه رسالت و محلّ آمد و شدِ فرشتگان و کان دانش هستیم .
العمده به نقل از حمید بن عبد اللّه بن یزید مدنی :نزد پیامبر صلی الله علیه و آله در باره یکی از داوری های علی بن ابی طالب علیه السلام سخن به میان آمد. پیامبر صلی الله علیه و آله به شگفت آمد و فرمود: «ستایش، خدایی را که حکمت را در میان ما اهل بیت نهاد» .
.
ص: 34
الإمام علیّ علیه السلام :نَحنُ شَجَرَهُ النُّبُوَّهِ ، ومَحَطُّ الرِّسالَهِ ، ومُختَلَفُ المَلائِکَهِ ، ومَعادِنُ العِلمِ ، ویَنابیعُ الحُکمِ ، ناصِرُنا ومُحِبُّنا یَنتَظِرُ الرَّحمَهَ ، وعَدُوُّنا ومُبغِضُنا یَنتَظِرُ السَّطوَهَ . (1)
عنه علیه السلام وقَد خَطَبَ النَّاسَ بِالمَدینَهِ :وَالَّذی فَلَقَ الحَبَّهَ وبَرَأَ النَّسَمَهَ ، لَوِ اقتَبَستُمُ العِلمَ مِن مَعدِنِهِ ، وشَرِبتُمُ الماءَ بِعُذوبَتِهِ ، وَادَّخَرتُمُ الخَیرَ مِن مَوضِعِهِ ، وأخَذتُمُ الطَّریقَ من واضِحِهِ ، وسَلَکتُم مِنَ الحَقِّ نَهجَهُ ، لَنَهَجَت بِکُمُ السُّبُلُ ، وبَدَت لَکُمُ الأَعلامُ ، وأضاءَ لَکُمُ الإِسلامُ . (2)
الإمام الحسین علیه السلام :ما نَدری ما تَنقِمُ الناسُ مِنّا ! إنّا لَبَیتُ الرَّحمَهِ ، وشَجَرَهُ النُّبُوَّهِ ، ومَعدِنُ العِلمِ . (3)
الإمام زین العابدین علیه السلام :ما یَنقِمُ النّاسُ مِنّا ؟! فَنَحنُ وَاللّهِ شَجَرَهُ النُّبُوَّهِ ، وبَیتُ الرَّحمَهِ ، ومَعدِنُ العِلمِ ، ومُختَلَفُ المَلائِکَهِ . (4)
.
1- .نهج البلاغه : الخطبه 109 ، الکافی : ج 1 ص 221 ح 2 وفیه صدره إلی «معادن العلم» ، غرر الحکم : ج 6 ص 187 ح 10005 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 499 ح 9208 ، بحار الأنوار : ج 26 ص 265 ح 52 .
2- .الکافی : ج 8 ص 32 ح 5 عن أبی الهیثم بن التیّهان ، بحار الأنوار : ج 28 ص 240 ح 27 .
3- .نزهه الناظر : ص 85 ح 21 .
4- .الکافی : ج 1 ص 221 ح 1 ، بصائر الدرجات : ص 56 ح 2 نحوه و ص 58 ح 9 کلّها عن أبی الجارود ، الإرشاد : ج 2 ص 168 ، الخرائج والجرائح : ج 2 ص 892 کلاهما عن الإمام الباقر علیه السلام ، إعلام الوری : ج 1 ص 508 عن عبد الرحمن بن الحجّاج عن الإمام الصادق عن أبیه علیهماالسلام وکلّها نحوه ، بحار الأنوار : ج 26 ص 246 ح 10 .
ص: 35
امام علی علیه السلام :ما ، درخت نبوّت و فرودگاه رسالت و مکان آمد و شدِ فرشتگان و کان های دانش و سرچشمه های حکمتیم . یار و دوستدار ما، رحمت را انتظار می کشد و دشمن و کینه توز ما ، یورش را انتظار می بَرد .
امام علی علیه السلام در سخنرانی برای مردم مدینه :آگاه باشید! سوگند به خدایی که دانه را شکافت و انسان را آفرید ، اگر دانش را از کانش برگیرید و آب را با گوارایی اش بنوشید و خیر را از جایگاهش بیندوزید و راه روشن را در پیش گیرید و در پیمودن حق ، مسیر آن را بپیمایید ، راه ها بر شما هویدا می شوند و نشانه ها بر شما رخ می نمایند و اسلام برای شما پرتوافشانی می کند .
امام حسین علیه السلام :ما نمی دانیم چرا مردم، کینه ما را می جویند ، در حالی که ما خانه رحمت و درخت نبوّت و کان دانش و معرفتیم!
امام زین العابدین علیه السلام :چرا مردم، کینه ما را می جویند ، در حالی که به خدا سوگند ما درخت نبوّت و خانه رحمت و کان دانش و معرفت، و مکان آمد و شد فرشتگانیم .
.
ص: 36
الإمام الباقر علیه السلام :إنَّ العِلمَ بِکِتابِ اللّهِ عز و جل وسُنَّهِ نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله لَیَنبُتُ فی قَلبِ مَهدِیِّنا کما یَنبُتُ الزَّرعُ عَلی أحسَنِ نَباتِهِ ، فَمَن بَقِیَ مِنکُم حَتّی یَراهُ فَلیَقُل حینَ یَراهُ : السَّلامُ عَلَیکُم یا أهلَ بَیتِ الرَّحمَهِ وَالنُّبُوَّهِ ، ومَعدِنَ العِلمِ ، ومَوضِعَ الرِّسالَهِ . (1)
عنه علیه السلام :شَجَرَهٌ أصلُها رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، وفَرعُها أمیرُ المُؤمِنینَ عَلِیٌّ علیه السلام ، وأغصانُها فاطِمَهُ بِنتُ مُحَمَّدٍ علیهاالسلام ، وثَمَرَتُهَا الحَسَنُ وَالحُسَینُ علیهماالسلام ، فَإِنَّها شَجَرَهُ النُّبُوَّهِ ، ونَبتُ (2) الرَّحمَهِ ، ومِفتاحُ الحِکمَهِ ، ومَعدِنُ العِلمِ ، ومَوضِعُ الرِّسالَهِ ، ومُختَلَفُ المَلائِکَهِ ، وموضِعُ سِرِّ اللّهِ ووَدیعَتِهِ ، وَالأَمانَهُ الَّتی عُرِضَت عَلَی السَّماواتِ وَالأَرضِ ، وحَرَمُ اللّهِ الأَکبَرُ ، وبَیتُ اللّهِ العَتیقُ وحَرَمُهُ . (3)
الإمام الصادق علیه السلام :کانَ عَلِیُّ بنُ الحُسَینِ علیه السلام إذا زالَتِ الشَّمسُ صَلّی ، ودَعا ، ثُمَّ صَلّی عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقالَ : اللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وآلِ مُحَمَّدٍ ، شَجَرَهِ النُّبُوَّهِ ، ومَوضِعِ الرِّسالَهِ ، ومُختَلَفِ المَلائِکَهِ ، ومَعدِنِ العِلمِ ، وأهلِ بَیتِ الوَحیِ . (4)
4 / 1 8عَیشُ العِلمِالإمام علیّ علیه السلام مِن خُطبَهٍ لَهُ یَذکُرُ فیها آلَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله :هُم عَیشُ العِلمِ ، ومَوتُ الجَهلِ ، یُخبِرُکُم حِلمُهُم عَن عِلمِهِم ، وظاهِرُهُم عَن باطِنِهِم ، وصَمتُهُم عَن حُکمِ مَنطِقِهِم ، لا یُخالِفونَ الحَقَّ ولا یَختَلِفونَ فیهِ . (5)
.
1- .کمال الدین : ص 653 ح 18 عن جابر ، العدد القویّه : ص 65 ح 90 ، بحار الأنوار : ج 51 ص 36 ح 5 .
2- .فی بعض نسخ المصدر : «وبیت الرحمه» .
3- .الیقین : ص 318 ، تفسیر فرات : ص 395 ح 527 کلاهما عن زیاد بن المنذر نحوه ، بحار الأنوار : ج 23 ص 245 ح 16 .
4- .مصباح المتهجّد : ص 361 ح 485 ، المزار الکبیر : ص 400 ح 1 عن العبّاس بن مجاهد نحوه ، جمال الاُسبوع : ص 250 ، بحار الأنوار : ج 90 ص 19 ذیل ح 3 ، وراجع : الکافی : ج 1 ص 221 ح 3 .
5- .نهج البلاغه : الخطبه 239 ، تحف العقول : ص 227 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 514 ح 9359 کلاهما نحوه ، بحار الأنوار : ج 26 ص 266 ح 54 .
ص: 37
4 / 1 - 8 زنده دارندگان علم و دانش
امام باقر علیه السلام :آگاهی از کتاب خداوند عز و جل و سنّت پیامبر او در دل مهدی ما می روید ، چنان که کشت به بهترین شکل آن می روید . پس اگر کسی از شما ماند تا او را دید ، باید هنگام دیدن او بگوید : سلام بر شما، ای اهل خانه رحمت و نبوّت و کان دانش و جایگاه رسالت !
امام باقر علیه السلام :درختی که ریشه آن ، پیامبر خدا و شاخه آن ، امیر مؤمنان علی علیه السلام و نوشاخه های آن، فاطمه دخت محمّد صلی الله علیه و آله است و میوه های آن، حسن و حسین اند ، درخت نبوّت است که روییده رحمت و کلید حکمت و کان معرفت و جایگاه رسالت و مکان آمد و شدِ فرشتگان و موضع سر و سپرده خداوند و امانتی است که بر آسمان ها و زمین عرضه شده و حرم بزرگ خدا و بیت و حرم قدیم اوست .
امام صادق علیه السلام :چون ظهر می شد ، علی بن الحسین (زین العابدین) علیه السلام نماز می گزارْد و دعا می کرد و پس از آن بر پیامبر صلی الله علیه و آله چنین درود می فرستاد : «خدایا! درود فرست بر محمّد و خاندان محمّد که درخت نبوّت و جایگاه رسالت و مکان آمد و شدِ فرشتگان و کان دانش و معرفت و اهل بیت وحی اند» .
4 / 1 8زنده دارندگان علم و دانشامام علی علیه السلام در سخنرانی ای در توصیف خاندان محمّد صلی الله علیه و آله :آنان، حیات دانش و مرگ نادانی اند . خردمندی ایشان، خبر از علم آنان می دهد و ظاهرشان حکایت از باطنشان دارد و سکوتشان پرده از حکمت گفتارشان بر می گیرد . آنها مخالف حق نیستند و در آن با یکدیگر اختلاف نمی کنند .
.
ص: 38
عنه علیه السلام :اعلَموا أنَّکُم لَن تَعرِفُوا الرُّشدَ حَتّی تَعرِفُوا الَّذی تَرَکَهُ ، ولَن تَأخُذوا بِمیثاقِ الکِتابِ حَتّی تَعرِفُوا الَّذی نَقَضَهُ ، ولَن تَمَسَّکوا بِهِ حَتّی تَعرِفُوا الَّذی نَبَذَهُ ، فَالَتمِسوا ذلِکَ مِن عِندِ أهلِهِ ، فَإِنَّهُم عَیشُ العِلمِ ومَوتُ الجَهلِ ، هُمُ الَّذینَ یُخبِرُکُم حُکمُهُم عَن عِلمِهِم ، وصَمتُهُم عَن مَنطِقِهِم ، وظاهِرُهُم عَن باطِنِهِم ، لا یُخالِفونَ الدّینَ ولا یَختَلِفونَ فیهِ ، فَهُوَ بَینَهُم شاهِدٌ صادِقٌ ، وصامِتٌ ناطِقٌ . (1)
4 / 2أبوابُ عُلومِهِم4 / 2 1عِلمُ الکِتابِشواهد التنزیل عن أبی سعید الخدریّ :سَأَلتُ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله عَن قَولِ اللّهِ تَعالی : «وَ مَنْ عِندَهُ عِلْمُ الْکِتَابِ» (2) ، قالَ : ذاکَ أخی عَلِیُّ بنُ أبی طالِبٍ . (3)
الأمالی للصدوق عن أبی سعید الخدریّ :سَأَلتُ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله عَن قَولِ اللّهِ جَلَّ شَأنُهُ : «قَالَ الَّذِی عِندَهُ عِلْمٌ مِّنَ الْکِتَابِ» (4) ، قالَ : ذاکَ وَصِیُّ أخی سُلَیمانَ بنِ داوودَ . فَقُلتُ لَهُ : یا رَسولَ اللّهِ ، فَقَولُ اللّهِ عز و جل : «قُلْ کَفَی بِاللَّهِ شَهِیدَاً بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ وَ مَنْ عِندَهُ عِلْمُ الْکِتَابِ» ، قالَ : ذاکَ أخی عَلِیُّ بنُ أبی طالِبٍ . (5)
.
1- .نهج البلاغه : الخطبه 147 ، الکافی : ج 8 ص 390 ح 586 عن محمّد بن الحسین عن أبیه عن جدّه عن أبیه نحوه ، بحار الأنوار : ج 34 ص 233 ح 997 .
2- .الرعد : 43 .
3- .شواهد التنزیل : ج 1 ص 400 ح 422 ، تفسیر الثعلبی : ج 5 ص 303 عن ابن الحنفیه من دون إسناد إلی أحد من أهل البیت علیهم السلام نحوه ؛ بصائر الدرجات : ص 216 ح 19 عن أبی حمزه الثمالی عن الإمام الباقر علیه السلام ، روضه الواعظین : ص 118 عن الإمام الباقر علیه السلام وکلاهما نحوه ، بحار الأنوار : ج 35 ص 430 ح 4 .
4- .النمل : 40 .
5- .الأمالی للصدوق : ص 659 ح 892 ، روضه الواعظین : ص 125 ، بصائر الدرجات : ص 213 ح 4 عن جابر عن الإمام الباقر علیه السلام ، شرح الأخبار : ج 2 ص 311 ح 637 عن الإمام الصادق عن أبیه علیهماالسلاموکلاهما نحوه ، بحار الأنوار : ج 35 ص 429 ح 1 .
ص: 39
4 / 2 درهای علوم اهل بیت علیهم السلام
4 / 2 - 1 علم کتاب
امام علی علیه السلام :بدانید هرگز به راه راست پی نخواهید برد تا کسی را که آن را وا گذاشته ، بشناسید و هرگز به پیمان قرآن وفا نمی کنید تا کسی را که نقض پیمان کرده ، بشناسید و هرگز به کتاب خدا چنگ نمی زنید تا کسی را که آن را دور انداخته ، بشناسید . پس آن (راه راست و وفا به پیمان و چنگ زدن به قرآن) را از اهل آن درخواست نمایید؛ زیرا ایشان حیات دانش و مرگ نادانی اند . آنان کسانی اند که حکمتشان خبر از علمشان می دهد و سکوتشان پرده از گفتارشان بر می گیرد و ظاهرشان حکایت از باطنشان دارد . آنها مخالف حق نیستند و در آن با یکدیگر اختلاف ندارند . پس دین در باره آنان گواهی است راستگو و خاموشی است گویا .
4 / 2درهای علوم اهل بیت علیهم السّلام4 / 2 1علم کتابشواهد التنزیل به نقل از ابو سعید خدری :از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در باره سخن خدای متعال : «و آن کس که نزد او علم کتاب است» پرسیدم . فرمود : «مقصود ، برادرم علی بن ابی طالب است» .
الأمالی، صدوق به نقل از ابو سعید خدری :از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در باره این سخن خدای عز و جل : «و آن کس که نزد او علم کتاب است» پرسیدم . فرمود : «مقصود، وصیّ برادرم سلیمان بن داوود است» . گفتم : ای پیامبر خدا! مقصود از این آیه شریف : «بگو : کافی است خدا و آن کس که نزد او علم کتاب است، میان من و شما گواه باشد» کیست؟ فرمود : «برادرم علی بن ابی طالب» .
.
ص: 40
الإمام علیّ علیه السلام فی قَولِ اللّهِ تَبارَکَ وتَعالی : «قُلْ کَفَی بِاللَّهِ شَهِیدَاً بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ وَ مَنْ عِندَهُ عِلْمُ الْکِتَابِ» :أنَا هُوَ الَّذی عِندَهُ عِلمُ الکِتابِ . (1)
الإمام الحسین علیه السلام :نَحنُ الَّذینَ عِندَنا عِلمُ الکِتابِ وبَیانُ ما فیهِ ، ولَیسَ لِأَحَدٍ مِن خَلقِهِ ما عِندَنا ؛ لِأَنّا أهلُ سِرِّ اللّهِ . (2)
المناقب لابن المغازلی عن عبد اللّه بن عطاء :کُنتُ عِندَ أبی جَعفَرٍ جالِسا إذ مَرَّ عَلَیهِ ابنُ عَبدِاللّهِ بنِ سَلامٍ ، قُلتُ : جَعَلَنِی اللّهُ فِداکَ ، هذَا ابنُ الَّذی عِندَهُ عِلمٌ مِنَ الکِتابِ ؟ قالَ : لا ، ولکِنَّهُ صاحِبُکُم عَلِیُّ بنُ أبی طالِبٍ الَّذی نَزَلَت فیهِ آیاتٌ مِن کِتابِ اللّهِ عز و جل : «الَّذِی عِندَهُ عِلْمٌ مِّنَ الْکِتَابِ» . (3)
الإمام الباقر علیه السلام فی قَولِهِ تَعالی : «قُلْ کَفَی بِاللَّهِ شَهِیدَاً بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ وَ مَنْ عِندَهُ عِلْمُ الْکِتَابِ» :إیّانا عَنی ، وعَلِیٌّ أوَّلُنا وأفضَلُنا وخَیرُنا بَعدَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله . (4)
الکافی عن عبد الرّحمن بن کثیر عن الصّادق علیه السلام فی قَولِهِ تَعالی : «قَالَ الَّذِی عِندَهُ عِلْمٌ مِّنَ الْکِتَابِ أَنَا ءَاتِیکَ بِهِ قَبْلَ أَن یَرْتَدَّ إِلَیْکَ طَرْفُکَ» (5) ، قال :فَفَرَّجَ أبو عَبدِ اللّهِ علیه السلام بَینَ أصابِعِهِ فَوَضَعَها فی صَدرِهِ ، ثُمَّ قالَ : وعِندَنا وَاللّهِ عِلمُ الکِتابِ کُلُّهُ . (6)
.
1- .بصائر الدرجات : ص 216 ح 21 عن سلمان ، بحار الأنوار : ج 35 ص 432 ح 12 .
2- .المناقب لابن شهرآشوب : ج 4 ص 52 عن الأصبغ بن نباته ، بحار الأنوار : ج 31 ص 592 ح 20 .
3- .المناقب لابن المغازلی : ص 314 ح 358 ، شواهد التنزیل : ج 1 ص 402 ح 425 ، تفسیر القرطبی : ج 9 ص 336 ، تفسیر الثعلبی : ج 5 ص 303 کلّها نحوه ؛ العمده : ص 290 ح 476 ، بحار الأنوار : ج 35 ص 199 ح 22 .
4- .الکافی: ج 1 ص 229 ح 6 ، تفسیر العیّاشی : ج 2 ص 220 ح 76 کلاهما عن برید بن معاویه ، بصائر الدرجات : ص 214 ح 7 عن عبد الرحمن بن کثیر عن الإمام الصادق علیه السلام ، دعائم الإسلام : ج 1 ص 22 ، المناقب لابن شهرآشوب : ج 4 ص 400 عن یزید بن معاویه عن الإمام الصادق علیه السلام .
5- .النمل : 40 .
6- .الکافی : ج 1 ص 229 ح 5 و ص 257 ح 3 عن سدیر نحوه ، بصائر الدرجات : ص 212 ح 2 ، مختصر بصائر الدرجات : ص 108 عن الحسین بن علوان ، عیون المعجزات : ص 88 ، تأویل الآیات الظاهره : ج 1 ص 239 ح 22 ، بحار الأنوار : ج 26 ص 170 ح 37 .
ص: 41
امام علی علیه السلام در باره این آیه : «بگو: کافی است خدا و آن کس که نزد او علم کتاب است، میان من و شما گواه باشد» :من هستم که علم کتاب نزد اوست .
امام حسین علیه السلام :ما همانهایی هستیم که علم کتاب و بیان آنچه در آن است ، نزد ماست و آنچه نزد ماست ، نزد هیچ یک از خلایق نیست؛ زیرا ما ، اهل سرّ خداییم .
المناقب، ابن مغازلی به نقل از عبد اللّه بن عطا :نزد امام باقر علیه السلام نشسته بودم که پسر عبد اللّه بن سلام بر ایشان گذشت . گفتم : قربانت گردم! این پسرِ کسی است که علمی از کتاب نزد اوست؟ فرمود : «خیر ؛ بلکه دوست شما ، علی بن ابی طالب است که آیاتی از کتاب خدا در حقّ او نازل شده است : «الّذی عِنْدَه عِلْمٌ مِنَ الْکِتابِ» » .
امام باقر علیه السلام :مقصود از این سخن خدای متعال : «بگو: کافی است خدا و آن کس که نزد او علم کتاب است، میان من و شما گواه باشد» ، ما هستیم . علی پس از پیامبر صلی الله علیه و آله ، نخستینِ ما و برترین و بهترینِ ماست .
الکافی به نقل از عبد الرحمان بن کثیر، در باره این آیه : «کسی که نزد او دانشی از کتاب بود، گفت: من آن را پیش از آن که چشم خود را بر هم بزنی، برایت می آورم» :امام صادق علیه السلام میان انگشتان خود را باز کرد و آنها را روی سینه اش نهاد و سپس فرمود : «به خدا سوگند، همه علم کتاب، نزد ماست» .
.
ص: 42
عیون أخبار الرضا علیه السلام عن أبی الحسن محمّد بن یحیی الفارسی :نَظَرَ أبو نُواسٍ إلی أبِی الحَسَنِ عَلِیِّ بنِ موسیَ الرِّضا علیهماالسلام ذاتَ یَومٍ وقَد خَرَجَ مِن عِندِ المَأمونِ عَلی بَغلَهٍ لَهُ ، فَدَنا مِنهُ أبو نُواسٍ ، فَسَلَّمَ عَلَیهِ وقالَ : یَا بنَ رَسولِ اللّهِ ، قَد قُلتُ فیکَ أبیاتا فَاُحِبُّ أن تَسمَعَها مِنّی ، قالَ : هاتِ ، فَأَنشَأَ یَقولُ : مُطَهَّرونَ نَقِیّاتٌ ثِیابُهُمُتَجرِی الصَّلاهُ عَلَیهِم أینَما ذُکِروا مَن لَم یَکُن عَلَوِیّا حینَ تَنسِبُهُفَما لَهُ مِن قَدیمِ الدَّهرِ مُفتَخَرُ فَاللّهُ لَمّا بَرا خَلقًا فَأَتقَنَهُصَفّاکُمُ وَاصطَفاکُم أیُّهَا البَشَرُ فَأَنتُمُ المَلَأُ الأَعلی وعِندَکُمُعِلمُ الکِتاب وما جاءَت بِهِ السُّوَرُ فَقالَ الرِّضا علیه السلام : قَد جِئتَنا بِأَبیاتٍ ما سَبَقَکَ إلَیها أحَدٌ . (1)
4 / 2 2تَأویلُ القُرآنِشواهد التنزیل عن أنس عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عَلِیٌّ یُعَلِّمُ النّاسَ بَعدی مِن تَأویلِ القُرآنِ ما لا یَعلَمونَ أو [قالَ :] یُخبِرُهُم . (2)
.
1- .عیون أخبار الرضا علیه السلام : ج 2 ص 143 ح 10 ، إعلام الوری : ج 2 ص 65 ، بشاره المصطفی : ص 81 عن یاسر ، کشف الغمّه : ج 3 ص 107 ، المناقب لابن شهرآشوب : ج 4 ص 366 والثلاثه الأخیره نحوه ، بحار الأنوار : ج 49 ص 236 ح 5 .
2- .شواهد التنزیل : ج 1 ص 39 ح 28 ؛ مئه منقبه : ص 81 ح 31 ، الیقین : ص 179 ح 34 ، التحصین لابن طاووس : ص 555 ح 15 ، المناقب للکوفی : ج 1 ص 394 ح 317 کلّها عن أنس ، بحار الأنوار : ج 32 ص 224 ح 174 ، وراجع : کشف الغمّه : ج 1 ص 343 .
ص: 43
4 / 2 - 2 تأویل قرآن
عیون أخبار الرضا علیه السلام به نقل از ابو الحسن محمّد بن یحیی فارسی :روزی ابو نُواس به امام علی بن موسی الرضا علیه السلام نگریست، در حالی که امام علیه السلام سوار بر استری از نزد مأمون، خارج می شد . ابو نؤاس به ایشان نزدیک شد و درود فرستاد و گفت : ای پسر پیامبر خدا! ابیاتی در باره تو سروده ام که می خواهم آنها را از من بشنوی . امام علیه السلام فرمود : «آنچه سروده ای ، بیاور» . پس او چنین سرود : پاکانی هستند که جامه شان پاکیزه است و هر گاه از ایشان یاد شود ، بر آنها درود فرستاده می شود . هر که به هنگام انتساب، علوی نباشد از روزگار کهن، افتخاری ندارد . خداوند ، آن گاه که خلق را بیافرید و سامانش داد ای جماعت! شما را گزین کرد و برگزید . شمایید گروه برتر و نزد شماست علم کتاب و آنچه سوره های قرآن آورده است . امام رضا علیه السلام فرمود : «ابیاتی را آوردی که هیچ کس در سرودن آنها ، از تو پیشی نگرفته است» .
4 / 2 2تأویل قرآنشواهد التنزیل:پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «علی، پس از من ، تأویل آنچه را مردم از قرآن نمی دانند ، به آنها می آموزد» یا فرمود : «به آنها خبر می دهد».
.
ص: 44
الإمام علیّ علیه السلام :سَلونی عَن کِتابِ اللّهِ ؛ فَإِنَّهُ لَیسَ مِن آیَهٍ إلّا وقَد عَرَفتُ بِلَیلٍ نَزَلَت أم بِنَهارٍ ، فی سَهلٍ أم فی جَبَلٍ . (1)
الأمالی للطوسی عن المجاشعی عن الإمام الرضا علیه السلام عن آبائه علیهم السلام :قالَ علیّ علیه السلام : سَلونی عَن کِتابِ اللّهِ عز و جل ، فَوَاللّهِ ما نَزَلَت آیَهٌ مِنهُ فی لَیلٍ أو نَهارٍ ، ولا مَسیرٍ ولا مُقامٍ ، إلّا وقَد أقرَأَنیها رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله وعَلَّمَنی تَأویلَها . فَقالَ ابنُ الکَوّاءِ : یا أمیرَ المُؤمِنینَ ، فَما کانَ یَنزِلُ عَلَیهِ وأنتَ غائِبٌ عَنهُ ؟ قالَ : کانَ یَحفَظُ عَلَیَّ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله ما کانَ یَنزِلُ عَلَیهِ مِنَ القُرآنِ وأنَا عَنهُ غائِبٌ ، حَتّی أقدَمَ عَلَیهِ فَیُقرِئَنیهِ ویَقولَ لی : یا عَلِیُّ ، أنزَلَ اللّهُ عَلَیَّ بَعدَکَ کَذا وکَذا وتَأویلُهُ کَذا وکَذا ، فَیُعَلِّمُنی تَنزیلَهُ وتَأویلَهُ . (2)
عنه علیه السلام :ما نَزَلَت عَلی رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله آیَهٌ مِنَ القُرآنِ إلّا أقرَأَنیها وأملاها عَلَیَّ فَکَتَبتُها بِخَطّی ، وعَلَّمَنی تَأویلَها وتَفسیرَها ، وناسِخَها ومَنسوخَها ، ومُحکَمَها ومُتشابِهَها ، وخاصَّها وعامَّها . (3)
حلیه الأولیاء عن عبد اللّه بن مسعود :إنَّ القُرآنَ اُنزِلَ عَلی سَبعَهِ أحرُفٍ ، ما مِنها حَرفٌ إلّا لَهُ ظَهرٌ وبَطنٌ ، وإنَّ عَلِیَّ بنَ أبی طالِبٍ علیه السلام عِندَهُ عِلمُ الظّاهِرِ وَالباطِنِ . (4)
.
1- .الطبقات الکبری : ج 2 ص 338 ، تاریخ الخلفاء : ص 218 ، تاریخ دمشق : ج 42 ص 397 ، المناقب للخوارزمی : ص 64 ح 92 کلّها عن أبی الطفیل ، کنز العمّال : ج 2 ص 565 ح 4740 ؛ تفسیر العیّاشی : ج 2 ص 283 ح 31 ، وراجع : الأمالی للصدوق : ص 523 ح 1158 والعمده : ص 264 ح 416 و شواهد التنزیل : ج 1 ص 42 ح 32 .
2- .الأمالی للطوسی : ص 523 ح 1158 ، بشاره المصطفی : ص 219 ، الإحتجاج : ج 1 ص 617 ح 140 عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 10 ص 125 ح 4 ، وراجع : کتاب سُلیم بن قیس : ج 2 ص 802 ح 31 وبصائر الدجات : ص 198 ح 3 .
3- .الکافی : ج 1 ص 64 ح 1 ، الخصال : ص 257 ح 131 ، کمال الدین : ص 284 ح 37 ، تفسیر العیّاشی : ج 1 ص 253 ح 177 کلّها عن سُلیم بن قیس الهلالی ، تحف العقول : ص 196 نحوه ، بحار الأنوار : ج 2 ص 230 ح 11 ؛ شواهد التنزیل : ج 1 ص 48 ح 41 عن سُلیم بن قیس .
4- .حلیه الأولیاء : ج 1 ص 65 الرقم 4 ، تاریخ دمشق : ج 42 ص 400 ؛ المناقب لابن شهرآشوب : ج 2 ص 43 ، بحار الأنوار : ج 40 ص 157 ح 53 .
ص: 45
امام علی علیه السلام :در باره کتاب خدا از من بپرسید . آیه ای نازل نشده است ، مگر آن که من می دانم در شب، فرود آمده یا در روز ، در دشت یا در کوهستان .
الأمالی، طوسی به نقل از مجاشعی ، از امام رضا علیه السلام ، از پدرانش علیهم السلام :امام علی علیه السلام فرمود : «در باره کتاب خداوند عز و جل از من بپرسید که به خدا سوگند ، آیه ای از آن در شب یا روز و در طول راه یا جایباشی نازل نشده ، مگر آن که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله قرائت آن را با تأویلش به من آموخته است» . ابو کوّا گفت : ای امیر مؤمنان! در باره آیاتی که بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل شد و تو حضور نداشتی ، چه می گویی؟ [علی علیه السلام ] فرمود : «هنگامی که من حضور نداشتم ، پیامبر صلی الله علیه و آله آیاتی را که بر ایشان نازل می شد ، حفظ می کرد تا آن که خدمتشان می رسیدم و پیامبر صلی الله علیه و آله قرائت آن را به من می آموخت و می فرمود : ای علی! پس از رفتن تو ، خداوند، این آیات را بر من نازل نمود و تأویل آن، چنین و چنان است و بدین ترتیب، تنزیل و تأویل آن را به من می آموخت» .
امام علی علیه السلام :آیه ای از قرآن بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل نشده است، مگر این که آن را برایم خوانده و بر من املا نموده است و من آنها را با خطّ خود نوشته ام و تأویل و تفسیر و ناسخ و منسوخ و محکم و متشابه و خاص وعامّ آن را به من یاد داده است.
حلیه الأولیاء به نقل از عبد اللّه بن مسعود :قرآن بر هفت حرف، نازل شده است و حرفی از آن نیست ، مگر آن که ظاهری و باطنی دارد، و علم ظاهر و باطن آن، نزد علی بن ابی طالب علیه السلام است .
.
ص: 46
الإمام الحسن علیه السلام فی مَجلِسِ مُعاوِیَهَ :أنَا ابنُ خِیرَهِ الإِماءِ وسَیِّدَهِ النِّساءِ ، غَذّانا رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله بِعِلمِ اللّهِ تَبارَکَ وتَعالی ، فَعَلَّمَنا تَأویلَ القُرآنِ ، ومُشکِلاتِ الأَحکامِ ، لَنَا العِزَّهُ الغَلباءُ وَالکَلِمَهُ العَلیاءُ ، وَالفَخرُ وَالسَّناءُ . (1)
الإمام الباقر علیه السلام :ما یَستَطیعُ أحَدٌ أن یَدَّعِیَ أنَّ عِندَهُ جَمیعَ القُرآنِ کُلَّهُ ظاهِرَهُ وباطِنَهُ غَیرَ الأَوصِیاءِ . (2)
عنه علیه السلام :مَا ادَّعی أحَدٌ مِنَ النّاسِ أ نَّهُ جَمَعَ القُرآنَ کُلَّهُ کَما اُنزِلَ إلّا کَذّابٌ ، وما جَمَعَهُ وحَفِظَهُ کَما نَزَّلَهُ اللّهُ تَعالی إلّا عَلِیُّ بنُ أبی طالِبٍ علیه السلام وَالأَئِمَّهُ علیهم السلام مِن بَعدِهِ . (3)
تفسیر العیّاشی عن الفضیل بن یسار :سَأَلتُ أبا جَعفَرٍ علیه السلام عَن هذِهِ الرِّوایَهِ : «ما فِی القُرآنِ آیَهٌ إلّا ولَها ظَهرٌ وبَطنٌ ، وما فیهِ حَرفٌ إلّا ولَهُ حَدٌّ ، ولِکُلِّ حَدٍّ مُطَّلَعٌ» ، ما یَعنی بِقَولِهِ : لَها ظَهرٌ وبَطنٌ ؟ قالَ : ظَهرُهُ وبَطنُهُ تَأویلُهُ ، مِنهُ ما مَضی ومِنهُ ما لَم یَکُن بَعدُ ، یَجری کَما تَجرِی الشَّمسُ وَالقَمَرُ ، کُلَّما جاءَ مِنهُ شَیءٌ وَقَعَ ، قالَ اللّهُ تَعالی : «وَمَا یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَالرَّا سِخُونَ فِی الْعِلْمِ» (4) ، نَحنُ نَعلَمُهُ . (5)
.
1- .الاحتجاج : ج 2 ص 47 ح 151 ، بحار الأنوار : ج 44 ص 94 ح 8 .
2- .الکافی : ج 1 ص 228 ح 2 ، بصائر الدرجات : ص 193 ح 1 کلاهما عن جابر ، بحار الأنوار : ج 92 ص 88 ح 26 .
3- .الکافی : ج 1 ص 228 ح 1 ، بصائر الدرجات : ص 193 ح 2 ، تأویل الآیات الظاهره : ج 1 ص 239 ح 20 کلّها عن جابر ، بحار الأنوار : ج 92 ص 88 ح 27 .
4- .آل عمران : 7 .
5- .تفسیر العیّاشی : ج1 ص11 ح5 ، بصائر الدرجات : ص203 ح2 و ص 196 ح7 ، بحار الأنوار : ج 92 ص 94 ح 47 .
ص: 47
امام حسن علیه السلام در مجلس معاویه :من پسر بهترین کنیزان [خدا] و سَرور زنانم . پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ما را با علم خداوند تبارک و تعالی تغذیه کرده است و تأویل قرآن و احکام دشوار را به ما آموخته است . سترگ ترین ارجمندی و والاترین کلمه و افتخار و بلندی، از آنِ ماست .
امام باقر علیه السلام :هیچ کس نمی تواند ادّعا کند که همه قرآن اعمّ از ظاهر و باطن آن را می داند ، مگر اوصیا .
امام باقر علیه السلام :کسی از مردم ادّعا نکرده است که همه قرآن را چنان که فرو آمده، گرد آورده است، مگر آن که دروغ می گوید. قرآن را آن گونه که خداوند متعال فرو فرستاده، گرد نیاورده و حفظ نکرده، مگر علی بن ابی طالب علیه السلام و امامان پس از او.
تفسیر العیّاشی به نقل از فضیل بن یسار :از امام باقر علیه السلام در باره این حدیث : «در قرآن آیه ای نیست، مگر آن که پیدایی دارد و پنهانی و حرفی در آن نیست، مگر آن که نهایتی دارد و هر نهایتی را آغازی است» پرسیدم که: مفهوم پیدا و پنهان چیست؟ امام علیه السلام فرمود: «پیدا و پنهان آن، همان تأویل آن است، چه رویدادهایی که گذشته است و چه آنچه هنوز تحقّق نیافته است.این تأویل، جریان دارد، همچون جریان خورشید و ماه. هر گاه چیزی از آن بیاید، واقع می گردد . خداوند متعال می فرماید: «و تأویلش را [کسی] جز خدا و ریشه داران در دانش نمی داند» . ما آن را می دانیم».
.
ص: 48
الکافی عن أبی الصّباح :وَاللّهِ ، لَقَد قالَ لی جَعفَرُ بنُ مُحَمَّدٍ علیه السلام : إنَّ اللّهَ عَلَّمَ نَبِیَّهُ التَّنزیلَ وَالتَّأویلَ ، فَعَلَّمَهُ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله عَلِیّا علیه السلام ، قالَ : وعَلَّمَنا وَاللّهِ . (1)
الإمام الهادی علیه السلام فی زِیارَهِ صاحِبِ الأَمرِ :اللّهُمَّ وصَلِّ عَلَی الأَئِمَّهِ الرّاشِدینَ ، وَالقادَهِ الهادینَ ، وَالسّادَهِ المَعصومینَ ، الأَتقِیاءِ الأَبرارِ ، مَأوَی السَّکینَهِ وَالوَقارِ ، خُزّانِ العِلمِ ، ومُنتَهَی الحِلمِ وَالفَخارِ ، وساسَهِ العِبادِ ، وأرکانِ البِلادِ ، وأدِلَّهِ الرَّشادِ ، الأَلِبّاءِ الأَمجادِ ، العُلَماءِ بِشَرعِکَ الزُّهّادِ ، مَصابیحِ الظُّلَمِ ، ویَنابیعِ الحِکَمِ ، وأولِیاءِ النِّعَمِ ، وعِصَمِ الاُمَمِ ، قُرَناءِ التَّنزِیل وآیاتِهِ ، واُمَناءِ التَّأویلِ ووُلاتِهِ ، وتَراجِمَهِ الوَحیِ ودَلالاتِهِ . (2)
راجع : ص 30 (أهل البیت علیهم السلام / الفصل الرابع / الراسخون فی العلم) .
4 / 2 3اِسمُ اللّهِ الأَعظَمُالإمام الباقر علیه السلام :إنَّ اسمَ اللّهِ الأَعظَمَ عَلی ثَلاثَهٍ وسَبعینَ حَرفا ، وکانَ عِندَ آصَفَ مِنها حَرفٌ واحِدٌ فَتَکَلَّمَ بِهِ فَخَسَفَ بِالأَرضِ ما بَینَهُ وبَینَ سَریرِ بِلقیسَ ، حَتّی تَناوَلَ السَّریرَ بِیَدِهِ ، ثُمَّ عادَتِ الأَرضُ کَما کانَت أسرَعَ مِن طَرفَهِ عَینٍ . ونَحنُ عِندَنا مِنَ الاِسمِ الأَعظَمِ اثنانِ وسَبعونَ حَرفا ، وحَرفٌ واحِدٌ عِندَ اللّهِ عز و جل استَأثَرَ بِهِ فی عِلمِ الغَیبِ عِندَهُ ، ولا حَولَ ولا قُوَّهَ إلّا بِاللّهِ العَلِیِّ العَظیمِ . (3)
.
1- .الکافی : ج 7 ص 442 ح 15 ، تهذیب الأحکام : ج 8 ص 286 ح 1052 ، تفسیر العیّاشی : ج 1 ص 17 ح 13 ، بصائر الدرجات : ص 295 ح 2 ، بحار الأنوار : ج 92 ص 97 ح 61 .
2- .مصباح الزائر : ص 479 ، المزار الکبیر : ص 560 ح 1 من دون إسنادٍ إلی أحد من أهل البیت علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 102 ص 180 .
3- .الکافی : ج 1 ص 230 ح 1 ، بصائر الدرجات : ص 208 ح 1 ، کشف الغمّه : ج 2 ص 403 ولیس فیه «ولا حول ولا قوّه إلّا باللّه » وکلّها عن جابر ، بحار الأنوار : ج 4 ص 210 ح 4 .
ص: 49
4 / 2 - 3 نام اعظم خدا
الکافی به نقل از ابو الصباح :به خدا سوگند ، امام صادق علیه السلام به من فرمود : «خداوند، تنزیل و تأویل را به پیامبرش آموخت و پیامبر صلی الله علیه و آله آن را به علی علیه السلام آموخت و او به خدا سوگند آن را به ما آموخت» .
امام هادی علیه السلام در زیارت صاحب الأمر :بار الها! بر امامانِ راست رو و جلوداران هدایتگر و سَروران معصوم و پرهیزگاران نیک که جایگاه آرامش و وقار و گنجوران علم و پایان بردباری و بالیدن، و گردانندگان بندگان و پایه های بلاد و ره نمایان راست رفتاری و خردمندان بزرگوار و عالمان شریعت تو که تقواپیشه اند و چراغ های تاریکی و سرچشمه های حکمت و صاحبان نعمت و نگاه دارنده امّت ها و همسنگ های قرآن و آیات آن و معتمدان در تأویل و عهده داران آن و بازگو کنندگان وحی و ره نمودهای آن اند، درود فرست.
ر.ک : ص 31 (اهل بیت علیهم السلام / فصل چهارم / راسخان در دانش).
4 / 2 3نام اعظم خداامام باقر علیه السلام :نام اعظم خداوند ، هفتاد و سه حرف دارد و آصف، تنها یک حرف از آن را می دانست که آن را به زبان راند و زمین ، آنچه را میان او و تخت بلقیس بود ، فرو برد تا جایی که آصف با دست خود، تخت را بر گرفت و سپس زمین در مدّتی کمتر از یک چشم بر هم زدن به وضع نخست خود باز گشت، و هفتاد و دو حرف از اسم اعظم نزد ماست و یک حرف ، نزد خداوند عز و جل که آن را در علم غیبش به خود اختصاص داده است و نیرو و توانی نیست، مگر از سوی خدای والا و بزرگ .
.
ص: 50
الإمام الصادق علیه السلام :إنَّ عیسَی بنَ مَریَمَ علیه السلام اُعطِیَ حَرفَینِ کانَ یَعمَلُ بِهِما ، واُعطِیَ موسی أربَعَهَ أحرُفٍ ، واُعطِیَ إبراهیمُ ثَمانِیَهَ أحرُفٍ ، واُعطِیَ نوحٌ خَمسَهَ عَشَرَ حَرفا ، واُعطِیَ آدَمُ خَمسَهً وعِشرینَ حَرفا ، وإنَّ اللّهَ تَعالی جَمَعَ ذلِکَ کُلَّهُ لُِمحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله . وإنَّ اسمَ اللّهِ الأَعظَمَ ثَلاثَهٌ وسَبعونَ حَرفا ، اُعطِیَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله اِثنَینِ وسَبعینَ حَرفا وحُجِبَ عَنهُ حَرفٌ واحِدٌ . (1)
الإمام الهادی علیه السلام :اِسمُ اللّهِ الأَعظَمُ ثَلاثَهٌ وسَبعونَ حَرفا ، کانَ عِندَ آصَفَ حَرفٌ فَتَکَلَّمَ بِهِ فَانخَرَقَت لَهُ الأَرضُ فیما بَینَهُ وبَینَ سَبَأٍ ، فَتَناوَلَ عَرشَ بِلقیسَ حَتّی صَیَّرَهُ إلی سُلَیمانَ علیه السلام ، ثُمَّ انبَسَطَتِ الأَرضُ فی أقَلَّ مِن طَرفَهِ عَینٍ ، وعِندَنا مِنهُ اثنانِ وسَبعونَ حَرفا ، وحَرفٌ عِندَ اللّهِ مُستَأثَرٌ بِهِ فی عِلمِ الغَیبِ . (2)
4 / 2 4جَمیعُ اللُّغاتِالمناقب لابن شهرآشوب فی أحوالِ الإِمامِ عَلِیٍّ علیه السلام :رُوِیَ أ نَّهُ قالَ علیه السلام لِابنَهِ یَزدَجِردَ : مَا اسمُکِ ؟ قالَت : جَهان بانویَه . فَقالَ : بَل شَهرَبانویَه ، وأجابَها بِالعَجَمِیَّهِ . (3)
الاختصاص عن سماعه بن مهران عن شیخ من أصحابنا عن أبی جعفر علیه السلام ، قال :جِئنا نُریدُ الدُّخولَ عَلَیهِ ، فَلَمّا صِرنا فِی الدِّهلیزِ سَمِعنا قِراءَهً سُریانِیَّهً بِصَوتٍ حَسَنٍ ، یَقرَأُ ویَبکی حَتّی أبکی بَعضَنا . (4)
.
1- .الکافی : ج 1 ص 230 ح 2 ، بصائر الدرجات : ص 208 ح 2 ، مختصر بصائر الدرجات : ص 125 نحوه ، تأویل الآیات الظاهره : ج 2 ص 489 ح 7 ، بحار الأنوار : ج 17 ص 134 ح 11 .
2- .الکافی : ج 1 ص 230 ح 3 ، بصائر الدرجات : ص 211 ح 3 ، دلائل الإمامه : ص 414 ح 377 ، إثبات الوصیّه : ص 254 ، المناقب لابن شهرآشوب : ج 4 ص 406 کلّها عن علیّ بن محمّد النوفلی ، بحار الأنوار : ج 14 ص 113 ح 6 .
3- .المناقب لابن شهرآشوب : ج 2 ص 56 ، بحار الأنوار : ج 40 ص 171 ح 54 .
4- .الاختصاص : ص 291 ، بصائر الدرجات : ص 340 ح 1 ، المناقب لابن شهرآشوب : ج 4 ص 195 ، الخرائج والجرائح : ج 1 ص 286 ح 19 ، کشف الغمّه : ج 2 ص 357 نحوه ، بحار الأنوار : ج 26 ص 180 ح 1 .
ص: 51
.